دایـره امـن وجـود
عاطفه بازفتی
کهن‌الگوها به نشانه‌ها و نمادهای یکسان در فرهنگ‌های مختلف و اقوام گوناگون گفته می‌شود که اولین بار «کارل گوستاو یونگ» با مطالعات گسترده به آنها دست یافت، از دیدگاه این دانشمند و روان‌شناس سوئیسی برخی نشانه‌ها (سمبل‌ها) و تجربیات در ناخودآگاه ذهن انباشته می‌شوند و به آدمی ارث می‌رسند و پس از آن به شکل رفتاری مشابه با دیگر اقوام و ملل بروز و ظهور می‌یابند. «ماندالا» یکی از مهمترین کهن‌الگوهای یونگ است که در ادامه به معرفــی بیشتـــر آن مــی‌پردازیم.
معنی ماندالا چیست؟
ماندالا واژه‌ای سانسکریت و مرکب از ریشه «ماندا» به معنای «ذات و جوهر» و پسوند «لا» در معنای ظرف است؛ پس ماندالا یعنی «ظرف جوهر و ذات.» یونگ این اصطلاح را بدین دلیل انتخاب کرد که مشخص کند ماندالا، دایره جادویی است که در لاماییزم و نیز در یوگای تانریک به صورت یانترا یا به کمک مراقبه به کار می‌رود. در کتاب «یونگ و روان‌شناسی تحلیلی او» آمده است: «ماندالا به معنی حلقه سحــرآمیز است و حیطـــه تمثیلی آن شامل همه شکــل‌های منظم متحدالمرکز، صور شعاع‌دار یا کروی است که همه حلقه‌ها یا مربع‌ها دارای نقطه‌ای مرکزی باشند.»
ماندالا در روان‌شناسی
در روان‌شناسی یونگ، ماندالا یعنی مرکز یک تمامیت روانی، یک خودِ به فردیت رسیده و بخش ناپذیر و سرانجام رسیدن به همان آگاهیِ رهاننده‌ای که کیمیاگران هم در حجره‌های تاریک و رازآمیز آن را جست‌وجو می‌کرده‌اند. به بیان دیگر ماندالا نماد تمامیت و نظم و سامان‌دهی دوباره به وضعیت نابه سامان و هرج و مرج آلود است. اصل ماندالا از آیین هندوست ولی در آیین بودا هم کاربرد زیادی پیدا کرده است و شامل یک جدول هندسی دایره مانند است که به عنوان نمادی برای جهان هستی به کار می‌رود.
دایره و ماندالا
ریچارد بیلسکر در کتاب «اندیشه یونگ» می‌نویسد: «از نمادهای ماندالا، شکل‌های دایره‌وار، محاط شدن یک دایره در یک مربع، مرکز شکل یا یک خورشید یا ستاره که چهار یا هشت پرتو نور از آن ساطع شده‌اند را می‌توان نام برد.» در نتیجه هر آنچه که شکلی از دایره داشته باشد همچون ساعت، گل، بلورهای برف، خورشید و… نمادی از ماندالاست.
در روان‌شناسی دایره نماد روح و ناخودآگاه ذهن است از این‌رو اشکال هندســـی دایره مانند علاوه بر پیچیدگـــی و جذابیت-های بصری آدمی را به سمت مرکز دایره جذب می‌کنند و باعث تمرکز ذهن و حواس می‌گردند.
در مباحث عرفانی نیز سماع دایره‌وار یکی از آداب و رسومی است که توجه محققان را به خود جلب کرده است. «دوبوکور» در کتاب «رمزهای زنده جان» در مبحث دایره و توضیح این کهن‌الگو آن را نماد چرخ می‌داند و سپس مولانا را به عنوان پیشوای عارفانِ چرخِ زندگی معرفی می‌کند و می‌گوید: «رقص دورانی یا چرخشی این مسلمانان از رمزگرایی کیهان سود برده و تقلیدی است از گردش دوازده سیاره پیرامون خورشید. آنان بر محور خویش می‌چرخند به سان صورت فلکی و در عین حال همه گروه گرد عارفی که در مرکز می‌رقصد و نمودار خورشید است، می‌چرخند.»
ماندالا و معماری
ماندالا مظهر جهان ملکوتی بر روی زمین است. «میرچا الیاده» نیز دایره و ماندالا را بیانگر میل به وحدت معنوی و تداعی کننده امنیت می‌داند؛ از نظر او دایره بستن در جایی باعث امنیت و دور ساختن ارواح خبیثه می‌شود به همین دلیل است که در گذشته در اطراف آرامگاه‌ها و زیارتگاه‌ها دایره می‌بستند و به این صورت از ســرگردانی ارواح جلوگیری می‌کردند و یا شکل هندسی اغلب معابد و مکان‌های تاریخی نیز دایره‌وار است. سر در مساجد حالت نیم‌دایره دارد و سقف و گنبد که بخشی از دایره را می‌سازند در مکان‌های مذهبی قابل توجه است.
«دتیریش هوف» در کتاب «گنبدها در معماری اسلامی» گفته است: «پیوستگی میان گنبد و فضای مکعب زیر آن در معماری اسلامی از طریق ایجاد مقرنس پیوند می‌خورد…گنبد مظهر آسمان و فضای مکعب زیر آن مظهر زمین است و فضای مقرنس‌کاری شده حلقه اتصال زمین و آسمان است.»
بر این اساس می‌توان گفت پایه و ریشه بسیاری از ماندالاها از مربع‌ها و دایره‌های هم مرکز شکل گرفته است به عنوان مثال مرکزیت کعبه و دایره‌های متحدالمرکز اطراف آن از حرکت زائرین طواف کننده، بزرگ‌ترین و زنده‌ترین ماندالای جهان را تشکیل می‌دهد.
بازتاب ماندالا در شعر
از زمان‌های گذشته انسان‌ها برای آئین‌ها و اسطوره‌ها و باورهایشان نمادهایی را انتخاب می‌کردند که دایره یا ماندالا یکی از آنها بوده و نمادی از خورشید به شمار می‌رفته است. دایره نماد وحدت و یگانگی است جالب آنکه مولانا نیز خورشید را که شکلی از دایره و ماندالا دارد نمادی از وحدت و یگانگی می‌داند و معتقد است روح و جوهر وجودی آدمیان از ابتدا یکی بوده است: «یک گهر بودیم همچون آفتاب/ بی گره بودیم و صافی همچو آب»
در شعری از شاملو دایره جادویی حضور نمادی از ماندالاست؛ جایی که شخص در آن پناه می‌یابد و از خطرها در امان است: «از دوزخ و بهشت و فرش و عرش برمی‌گذری/ و دایره حضورت/جهان را در آغوش می‌گیرد.»
در ابیات زیر از طاهره صفارزاده نیز حضور و چرخش دایره ماندالا به روشنی پیداست: «در چرخش جزیره مه/ در گردش جزیره گرد جزیره/ گرد خورشید/ سکوی ابر می‌چرخد»
کهن‌الگوی ماندالا در مفهوم کمال، وحدت و یگانگی و تمامیت خویشتن نمودهای مختلفی دارد و در بردارنده خاطرات جمعی و مشترک نیاکان بشری است که به صورت ناخودآگاه در آثار هنرمندان نمود پیدا می‌کند.
