هوشمندی هنر و تکنیک
امیرمسعود علمداری
انیمیشن سینمایی” فهرست مقدس” به کارگردانی و تهیه کنندگی محمد امین همدانی به عنوان اثر برگزیده در بخش انیمیشن‌های شرکت کننده در جشنواره فجر انتخاب شد. این کار محصول ” خانه پویانمایی انقلاب اسلامی” و در موسسه اوج تولید شده است. نوشته حاضر به بررسی فهرست مقدس می‌پردازد.
فهرست مقدس از پدیده‌هایی است که انیمیشن ما به سینما عرضه کرده است. داستان فیلم برگرفته از ماجرای “اصحاب اخدود” است که در قرآن و منابع تاریخی معتبر و برخی گنجینه‌های ادبی ما مثل ” مثنوی مولوی” به آن اشاره شده است. فهرست مقدس اقتباسی آزاد از ماجرای مذکور است.
خلاصه داستان
شهر ” نجران” در کشور عربستان سعودی فعلی در دورانی حدود یک قرن قبل از میلاد پیامبر (ص) زیر سلطه پادشاه جبار یمن به نام ذنواس بود. ذنواس یهود برای مقابله با مردمی که در نجران به رهبری فیمیون به دین مسیحیت گرویده بودند، به آن جا لشگرکشی کرد و با توجه به اصرار نوکیشان بر دین جدید خود، بیش از ۲۰۰۰۰ نفر از ساکنین شهر را در آتش سوزاند. محل این نسل کشی مکانی به نام ” اخدود” در جوار شهر نجران بود و…
فیلم نامه نویس هومن فاضل انتخاب موضوع بسیار هوشمندانه‌ای داشته است. نشان دادن اولین نسل کشی تاریخ توسط یهودیان می‌تواند راهی برای نشان دادن ریشه تاریخی خصومت‌های این قوم به ادیان دیگر باشد. از طرفی این فیلم می‌تواند علاوه بر کشور ما، موضوع جالب توجهی برای کشورهای اسلامی و حتی مسیحیان جهان باشد.
این حکایت تاریخی قابلیت‌های مناسبی برای انتقال به قالب دراماتیک در ادبیات نمایشی دارد. راوی در ابتدای فیلم سعی دارد تا بار ماجرای گرویدن مردم نجران به دین مسیحیت را به دوش کشد؛ اما تأثیر فیمون رهبر نوکیشان و حتی تغییر مردم را در این تحول شاهد نیستیم. حاکم نجران، آندریاس و خاخام‌ها و… همه نگران گرویدن مردم به مسیحیت هستند؛ اما نوکیشان بی حال و بی حرکت و غیرفعال و برخی مریض و ضعیف هستند و این نیروی وارفته که قدرت دفاع هم از خود ندارند، چه خطری را می‌توانند برای حکام و مراجع یهود ایجاد کنند؟
حضور روند مسیر قهرمان در تحول شخصیت هاران -که راهزنی جایزه بگیر است- تا یک انسان فداکار ایده بسیار خوبی در این اقتباس است. ضعف اصلی در پرداخت بیش از اندازه به آندریاس حاکم نجران و همسرش است که نقش محوری در شخصیت پردازی مسیر داستان ندارند. حضور مرشد یا فیمون در مسیر قهرمان دیر اتفاق می افتد و حضور رفقه (دختری که رابطه عاطفی با هاران برقرار می‌کند) محتاطانه و کم اثر است. تمرکز بیش از حد و تکرر مسابقه‌های هاران نیز فرصت پرداخت بیشتر به روند تغییر قهرمان را در پرده دوم کم رنگ کرده است و به نظر می‌رسد برای سرعت دادن به ریتم فیلم از طریق صحنه‌های اکشن، بدون در نظر گرفتن ضرورت ماجرا در داستان گنجانده شده است.
تحت فشار قرار دادن ماجرا تا رسیدن ذنواس ترفندی خوبست. ذنواس به نجران می‌رسد و مسیحیان را به دستور او قتل عام می‌کنند. متاسفانه راوی این بخش کلیدی و اصلی داستان را روایت می‌کند و فیلم از نشان دادن این روند عاجز است.
در منابع تاریخی نیز این فهرست از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده است؛ اما متاسفانه اهمیت این فهرست در فیلم مشخص نمی‌شود. در جایی از داستان به روند تهیه و تنظیم و کارکرد آن اشاره نمی‌شود. راوی این بار دخالت هم نمی‌کند و نتیجه رساندن فهرست را بیان نمی‌کند. قابل ذکر است که استفاده از شاهین پرنده شکاری هاران برای رساندن فهرست به قیصر عالی است.
پرده سوم فیلم نامه از زمان کشته نشدن فیمیون توسط هاران، حرکت خوبی را آغاز می‌کند و داستان نیز با جذابیت و کشش قابل قبولی پایان می‌یابد. پایان جزو بهترین قسمت‌های این فیلم نامه است.
استفاده نمادین از چهره حیوانات در قالب انسانی از چالش‌های مهم این اثر است. این اغراق مبتنی بر فیزیک و ظاهر و نمادین در ظاهر انسان‌ها و نشان دادن درونیات آن‌ها در چهره‌شان با وام گرفتن از خصوصیات نمادین حیوانی است. آندریاس حاکم نجران شبیه خوک و زنش مار است. فیمون بز، نگهبان‌ها سگ‌ها، رفقه آهو و ذنواس کرگدن و عده‌ای گرگ و… هستند. نگارنده معتقد است که این اثر در این بخش نه تنها موفق بوده است؛ بلکه اثر را به محصولی جذاب و فانتزی و مناسب برای مدیای انیمیشن بدل کرده است.
حضور برخی نمادهای هوشمندانه در فیلم نیز از چشم بیننده هشیار دور نمی‌ماند. به عنوان مثال استفاده از مجسمه‌ای در شهر نجران شبیه مجسمه آزادی آمریکا طعنه سازندگان را به غرب نشان می‌دهد. ذنواس را شبیه به پسر جهنمی می‌بینیم که اشاره به اعتقادی صهیونیستی دارد که پسر شیطان با دو شاخ بر سرش به زمین می‌آید.
خوشبختانه از نقاط قوت این اثر استفاده همزمان از نگاه هنری با استفاده از هنرمندان انیمیشن و طراحی در تیم تولید در کنار تسلط تکنیکی قابل قبول و برجسته است. انیمیت یا حرکت کاراکترها قابل قبول است؛ اما هنوز حرکات بدن و میمیک صورت در انیمیشن ایران اشکال دارد و طبیعی نیست. در این فیلم دست‌ها و انگشتان ایراد دارند و الگوی دست دختر ظریف با هاران خشن یکی است! لیپ سینگ کامل نیست. استفاده از برخی تکنولوژی‌ها مثل موشن کپچر ضعف‌هایی در ایران دارد که البته قابل رفع است و شاید بدون کمک از انیمیت دستی هم روزی به وضعیت قوی‌تری برسد. رنگ‌ها بسیار خوب انتخاب و اجرا شده‌اند؛ اگرچه کیفیت نمایش در سالن‌های ما قابل اعتماد نیست. جا دارد به طراحی فضای قوی و هنرمندانه این اثر نیز اشاره کنیم که با بررسی تاریخی مناسب در طراحی فضا کاملاً در اثر خودنمایی می‌کند.
نگارنده فهرست مقدس را اثری در اندازه‌های سینما می‌داند؛ گرچه هنوز نیاز به تبهر بیشتر و نگاه سینمایی مسلط‌تر و تجربه‌های بعدی محسوس است. تدوین اثر نیز جای کار بیشتری دارد و کات‌های سریع و گاهی حرکات غیرحرفه‌ای دوربین، ضعف‌هایی است که در اثر به چشم می‌خورد.
سینمایی انیمیشن در دنیا مخاطب عام دارد تا خانواده در کنار هم بتوانند اثر را دیده و هر یک به سهم و به تناسب دریافت خود از فیلم لذت ببرند. مخاطب اصلی فهرست مقدس هم مثل اغلب آثار سینمایی تولید شده در انیمیشن ما، نوجوان و سنین بالاتر است. این ویژگی را می‌توان به عنوان ضعف فیلم قلمداد کرد. بیشترین جذابیت فهرست مقدس برای مخاطب نوجوان استفاده از اکشن‌های جذابی است که به خوبی طراحی و اجرا شده است.
موسیقی بهزاد عبدی با اجرای ” ارکستر ملی اکراین” یکی از نقاط قوت و تاثیرگذار این اثر است.
در پایان بایستی متذکر شویم که اقناع مخاطب با تولیدات سینمایی انیمیشن ایران هنوز نیاز به سعی و خطاهای بیشتری دارد. نگارنده بر این باور است که فهرست مقدس نشان داد که این کمیت می‌تواند بارقه‌هایی از آثار کیفی را به همراه داشته باشد. دست مریزاد ویژه‌ای نثار عوامل این اثر. امید است شاهد آثار بالنده دیگری در انیمیشن ایران باشیم.
تغییر اسم این اثر از ” بازگشت” به “فهرست مقدس” هوشمندانه بود؛ اما واژه مقدس در نگاه مخاطب عام مترادف با تعصب و گذشته نگری است و عطشی برای دیدن اثر ایجاد نمی‌کند.
