معین فرهنگ
مریم قاسمی
دکتر محمد معین از چهره‌های بنام ادبی و یکی از برجسته‌ترین و پرکارترین استادان و پژوهشگران معاصر و خالق «فرهنگ فارسی» معروف به «فرهنگ معین» است. وی به عنوان نخستین دانش‌آموخته دوره دکتری ادبیات فارسی در ایران شناخته می‌شود. محمد معین بر اثر سکته قلبی پنج سال پایانی عمر خود را در حالت اغما گذراند و در نهایت در ۱۳ تیرماه سال ۱۳۵۰ چشم از جهان فروبست.
دکتر عبدالحسین زرین کوب در ترسیم شخصیت علمی دکتر معین به سه بعد معلمی، لغتنامه‌نویسی و پژوهشگری او اشاره می‌کند و می‌نویسد: «با شور و علاقه‌ای که او به کار معلمی داشت و از همان آغاز کار کتابی در باب روان‌شناسی تربیتی ترجمه و نشر کرد، پیدا بود که در وجود او به زودی از یک معلم جوینده و آرام یک محقق پرکار و هوشمند ولادت خواهد یافت.» (ارج‌نامه محمد معین، محمد روشن، گزارش میراث، دوره دوم، سال پنجم، ش ۴۵، خرداد و تیر ۱۳۹۰)
معلمی
دکتر معین در مهرماه ۱۳۱۴ به دبیری دبیرستان شاهپور اهواز منصوب شد. پس از سه ماه ریاست دانشسرای شبانه‌روزی اهواز را یافت. «دکتر صدیق اعلم از پیران فرهنگ و کارشناسان آموزش و پرورش در دیدار از اهواز کوشش دکتر معین را در اجرای اصول نوین تربیت و تعلیم می‌ستاید.» (همان)
استاد محمد معین پس از اخذ مدرک دکتری ادبیات فارسی به سمت دانشیار و سپس به سمت استاد کرسی تحقیق در متون ادبی در دانشکده ادبیات برگزیده شد. ««تسلط و جدیت در تدریس» از شاخصه‌های شیوه تعلیم و آموزش دکتر معین است.» (همان)
لغتنامه‌نویسی
دکتر معین را به دلیل تسلط و احاطه علمی (ریشه‌شناسی واژگان، فرهنگ باستان، دستور زبان و …) و دانستن چهار زبان انگلیسی، عربی، آلمانی و فرانسوی یکی از بزرگان لغوی کشور دانسته‌اند. وی از سال ۱۳۲۵ آغاز چاپ لغتنامه دهخدا، به همکاری با علامه دهخدا برگزیده شد و پس از آن طبق وصیت دهخدا ریاست امور علمی سازمان لغتنامه به وی تفویض شد و تدوین این اثر بزرگ را به سرانجام رساند.
تجربه این سال‌ها مقدمه‌ای شد بر تألیف فرهنگ فارسی معین که درمیان آثار دکتر معین از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. نام دکتر محمد معین با «فرهنگ معین» عجین است. این فرهنگ ۶ جلدی جامع واژه‌های کاربردی در زبان فارسی است که نیازهای معمول استادان و دانشجویان را برطرف می‌کند و در دسترس‌تر از لغتنامه دهخداست. استاد معین در تدوین فرهنگ از ۳۰۰ هزار فیش بهره برده که به یاری گروهی از دوستان و دانشجویانش طی بیست سال فراهم کرده است؛ خود در این باره می‌نویسد: «هیچ فرهنگ کاملی کار یک تن نباید باشد و نمی‌تواند باشد. اسناد و انتساب یک فرهنگ (مانند لاروس، المنجد و …) به یک مؤلف برای پیشقدمی و طرح اصلی و کوشش بیشتری است که مؤسس آن‌ها به عمل آورده.» (خسر فرشیدورد، وحید، اسفند ۱۳۴۳، شماره ۱۵، ص ۴۴)
«فرهنگ حاضر که فرهنگ متوسط شماره ۳ نامیده شده شامل یک مقدمه محققانه و سه بخش است؛ بخش اول مشتمل بر واژگان ادبی، ریاضی، نجومی، پزشکی، طبیعی و … است. بخش دوم به ترکیبات خارجی که وارد زبان فارسی شده اختصاص دارد و بخش سوم شامل اعلام و نامه‌های خاص است. مقدمه فرهنگ که از لحاظ اطلاعات عمومی مربوط به زبان فارسی است بسیار نفیس و کم‌نظیر است و خود بهترین گواه بر احاطه وسیع و تسلط کامل مؤلف بر مسائل زبان فارسی و نماینده رنج توانفرسا و بی‌پایانی است که وی در پژوهش‌های ادبی و زبانشناسی برده است.» (همان)
پژوهشی
گذشته از لغتنامه‌نویسی تصحیح و نقد متون و تألیف آثار تحلیلی و پژوهشی از دیگر فعالیت‌های ادبی این استاد برجسته است. تصحیح کتاب‌های جامع‌الحکمتین ناصر خسرو، جوامع‌الحکایات و لوامع‌الروایات محمد عوفی، چهار مقاله نظامی عروضی و تعلیقات بر فرهنگ برهان قاطع از جمله متون تصحیحی دکتر محمد معین به شمار می‌رود.
از مهم‌ترین آثار پژوهشی وی که در زمینه دستور زبان، فرهنگ باستان و ادبیات کلاسیک نوشته شده، می‌توان به کتاب چهار جلدی تاریخ دستور زبان فارسی، حافظ شیرین سخن، شاهان هخامنشی و کیانی در آثارالباقیه و برگزیده‌ها (برگزیده شعر فارسی و برگزیده نثر فارسی) اشاره کرد.
استاد معین به گفته معاصرانش پایه‌گذار اصول انتقادی تحقیق در متون است. جدیت، پشتکار و وقت‌شناسی همراه با استعدادهای ذاتی، وسعت اطلاعات، دقت، امانت در کار و آشنایی او با روش‌های علمی نزد اهل ادب زبانزد بود. یادش گرامی
