تعزیه نمایشی از دل تاریخ

دامون رشیدزاده

تعزیه به گواه بسیاری از کارشناسان تئاتر قدیمی‌ترین شکل نمایش ایرانی است. ریشه تعزیه به گذشته‌های بسیار دور باز می‌گردد و بسیاری از تاریخ شناسان تعزیه را دنباله‌ای بر نمایش سه هزار ساله سوگ سیاوش می‌دانند. آنچه که تعزیه را به عنوان یک سبک نمایشی منحصر به فرد می‌کند سبک فاصله گذاری در این نمایش است. در تعزیه شبیه خوانان خود را جای شخصیت‌های واقعی نمی‌گذارند و تنها سعی می‌کنند روایت را واقعه کربلا را برای تماشاگران روایت کنند. از همین رو هم هست که بازیگران تعزیه خود را شبیه خوان می‌دانند نه بازیگر.

هر چند از تاریخ دقیق تعزیه اطلاعات دقیقی در دست نیست اما به روایت ابن کثیر اولین اجراهای رسمی تعزیه در ایران به دوران حکومت آل بویه باز می‌گردد. سلسله آل بویه به عنوان حاکمان ایرانی ارادتی خاص به امام حسین (ع) داشتند و از همین رو همزمان با فرا رسیدن روز تاسوعا و عاشور از مردم خواستند که بازارها را تعطیل کنند و با پوشیدن پیراهن‌های سیاه به سوگواری برای سالار شهیدان بپردازند. از آنجا که سال‌ها بود نمایش سوگ سیاوش از سوی اعراب ممنوع شده بود بازیگران این نمایش آیینی تصمیم گرفتند دست به خلق شکل تازه‌ای از نمایش با محوریت واقعه کربلا بزنند که بعدها تعزیه نام گرفت.

دوران صفوی

تعزیه تا دوران صفویه اوج و فرودهای بسیاری داشت اما به شکا محلی و گاه مخفیانه به اجرا در می‌آمد. اما پس از به قدرت رسیدن صفویان حاکمان شیعه تعزیه را به عنوان یک نمایش مذهبی به رسمیت شناختند و این نمایش کهن جانی تازه یافت.

عصر طلایی

تعزیه اما در دوران ناصرالدین شاه قاجار به اوج شکوفایی خود رسید. دوران قاجار به عنوان عصر طلایی تعزیه شناخته می‌شود. در این دوران تعزیه از اجرایی خانگی به سطح جامعه راه یافت و تکیه‌های بسیاری در سراسر ایران برای اجرای تعزیه ساخته شد. مهم‌ترین تکیه دوران قاجار تکیه دولت در تهران بود. گرچه در مورد تاریخ دقیق ساخت تکیه دولت، نقل قول‌های متفاوتی وجود دارد، اما گفته شده است که تکیه دولت، با فرمان ناصرالدین شاه در سال ۱۲۴۸ خورشیدی برابر با سال ۱۲۸۴ هجری قمری و با مباشرت دوستعلی خان معیرالممالک که در آن زمان سرپرست ضرابخانه شاهی بود، با صرف سرمایه‌ای بالغ بر سیصدهزار تومان در کنار عمارت بادگیر و بر روی زندان سیاه‌چال بنا کرد. ساخت این بنا مدت حدود ۵ سال یعنی از ۱۲۸۵ تا حدود ۱۲۹۰ هجری قمری به درازا انجامید.

گفته می‌شود که قصد اولیه ناصرالدین شاه از ساختن این مرکز اختصاص آن به نمایش‌های غیرمذهبی بود زیرا در مسافرت‌هایش به اروپا با تئاترها و سالن‌های نمایش آنجا آشنا شده و چنین نمایشهایی مورد پسندش واقع شده بود و به همین خاطر بود که به ساختن این نمایشخانه همت گمارد. شباهت معماری این محل با معماری رویال آلبرت هال لندن (بزرگ‌ترین سالن تئاتر سلطنتی انگلستان) که توسط مهندسین انگلیسی طراحی و اجرا گردیده بود، سندی بر این مدعاست. با این وجود افرادی که از رویکرد غربی ناصرالدین شاه در ساخت تکیه دولت سخن گفته‌اند، معتقدند که هنوز ساخت آن به اتمام نرسیده بود که این رویکرد، موجی از نارضایتی مردم متدین آن زمان را باعث شد و در نتیجه ناصرالدین شاه آن مرکز را به موسیقی مذهبی به ویژه مراسم روضه‌خوانی و تعزیه گردانی اختصاص داد. تکیه دولت در دوران اوج خود پذیرای جمعیتی حدود بیست هزار نفر بود و از این رو از این سالن به عنوان بزرگترین سالن نمایش تاریخ ایران نام برده می‌شود. بعد از این دوران درخشان با به قدرت رسیدن رضاه شاه این بنا به حال خود رها شد و از آنجا که در زمان ساخت این بنا بر خاک سستی بنا شده بود و رضا شاه دستور به تخریب آن داد و بجای این بنا بانک ملی ایران ساخته شد. تعزیه بعد از دوران طلایی قاجار در دوران پهلوی مورد بی مهری قرار گرفت. بعد از انقلاب اسلامی تعزیه بازهم به عنوان آیینی کهن هر ساله در دهه اول ماه محرم به اجرا در می‌آید هر چند تعزیه به عنوان آیینی مذهبی مورد تقدیر مردم و مسئولان است اما هنوز نتوانسته است به دوران شکوفایی و عصر طلایی خود بازگردد و معدود تعزیه خوانان کشور به سختی روزگار می‌گذرانند.