بر پیـچ و تاب نقـش‌ها
*عاطفه بازفتی
تصاویر برخی حیوانات یا موجودات اساطیری بر روی ظرف‌ها، مهرها و لوح‌های باقی‌مانده از تمدن‌های باستانی نشان از تقدس آنان در اساطیر اقوام و ملل گذشته دارد. مار یکی از بحث برانگیزترین جانوران سمبلیک است که با ژرفای تمدن و فرهنگ زندگی انسان پیوند خورده و در اساطیـر بسیاری از ملت‌های جهان به اشکال گونـاگون مطرح می‌شود.
نقش مار و تمدن‌های کهن
تصویر مار در آثار گذشته یکی از نقوشی است که در هنر ایران باستان دیده می‌شود و می‌تواند گواه این امر باشد که مارها در ادوار پیش از تاریخ مورد پرستش واقع می‌شدند؛ این جانور خزنده ارتباط بسیار نزدیکی با باروری و حاصلخیزی دارد و بسیاری از الهه‌گان با ماری پیچیده به دور بدنشان ترسیم شده‌اند.
مار نماد ایزدان رودخانه، حیله‌گری، تاریکی، اغواگری، شیطان و… است اما در اغلب تمدن‌های باستانی نقشی مثبت داشته و مورد پرستش و احترام بوده است. در آئین میترا، مار یکی از نشانه‌های اصلی و عامل شفادهندگی معرفی شده است. در مصر یکی از سمبل‌های خاندان سلطنتی به شمار می‌رود به‌طوری که تاج پادشاهی مصر باستان با مجسمه و طرح مار تزئین شده. یونانیان مانند بسیاری از ملل دیگر مارها را تجسم ارواح مردگان و به ویژه نیاکان و قهرمانان قبیله می‌شمردند و از نظــر آنان پوست‌اندازی ماران دلیل و نماد تولد دوباره و جاودانگی آنها بود.
هندوستان سرزمین مار پرستی است؛ اکثر خدایان هندو در تصاویر همراه با مار دیده می‌شوند و در اساطیر مربوط به آیین «ویشنو» مار جایگاهی والا دارد همچنین در هندوستان جشن آئینی «ناگاپنچامی» با مارها ارتباط دارد در این روز زنان و دختران صبح زود به نزدیک‌ترین نیایشگاهی که نقش یا تندیس مار در آن قرار دارد، می‌روند و شیر و عسل و دیگر نذورات خود را تقدیم معبد می‌کنند و بخشی از مواد غذایی پیشکشی را به عنوان تبرک برای اعضای خانواده باز می‌گردانند. قبیله سرخ‌پوستان هوپی ((Hopi معتقدند مارها حافظ نیروهای حیات زمین هستند و آن را به عنوان سمبل توتمیک اجدادشان پرستش می‌کنند.
مار و ادیان کهن
طبق آئین زرتشتی، مار جزو خرفستران (موجودات اهریمنی) به شمار می‌آید و دین‌های بزرگ جهان همچون اسلام، مسیحی و یهودی مار را همدست شیطان می‌شمارند. در روایات اسلامی مار حیوانی زیبا و دارای چهار پا مانند شتــر بود و خزانه‌داری بهشت را بر عهده داشت اما چون با ابلیس در فریب آدم همکاری کرد خداوند او را به عقوبت خزیدن و اخراج از بهشت دچار کرد.
نقش مار و درمان‌گری
یکی دیگر از مفاهیم نمادین مار، نقش درمان‌گری و حیات‌بخش آن است که این مفهوم امروزه نیز به عنوان یک نماد جهانی در آرم سازمان نظام پزشکی، داروخانه‌ها و یا سازمان جهانی بهداشت دیده می‌شود. «جیمز هال» در کتاب «هنر شرق و غرب» می‌نویسد: «آسکله پیئوس، خدای درمان در یونان باستان، در صورت لزوم به شکل مار درمی‌آمده است و بیماران را مداوا می‌کرده. علامت‌های داروخانه (مار و جام) ریشه در اسطوره این ایزد کهن دارد.»
در گذشته زَهر، جگر و حتی فلس‌های مار در پزشکی چینی به کار می‌رفت و گاهی آنان تعویذهایی از مار بر لباس کودکان می‌بستند تا آنها را از چشم بد و بیماری محافظت کند.
مار در ادب فارسی
شاعران فارسی زبان گاهی موی بلند، سیاه و پر پیچ و تاب یار را به مار تشبیه کرده‌اند اما عموماً تصویر ارائه شده از مار در ادب فارسی چندان مثبت نیست مثلاً در آثار مولانا، مار نماد نفس امّاره و دنیاست که این بن‌مایه فکری مولوی از سخن حضرت علی (ع) سرچشمه می‌گیرد که فرمودند: «دنیا به مار می‌ماند؛ سودنش نرم و در اندرونش زهری نهفته است.»
در شاهنامه فردوسی، مار نشانه پلیدی، ظلم و تباهی است و هنگامی که ابلیس بر شانه‌های ضحاک بوسه می‌زند ناگهان دو مار سیاه از کتف‌های او سر برمی‌آورند: «دو مار سیه از دو کتفش برُست/ غمی گشت و از هر سوی چاره جست»
به طور کلی نزد اقوام و ملل کهن زندگی مارها در زیر خاک گورستان‌ها آنها را موجوداتی محافظ خاک و هر آنچه زیر خاک است ساخته به گونه‌ای که مردم گذشته مار را نگهبان عالم مردگان می‌دانستند و معتقد بودند که مارها از گنج‌های زمین مراقبت می‌کنند. از سوی دیگر با توجه به تصاویر و نماد مارها بر اشیای کشف شده از تمدن‌های گذشته می‌توان به تقدس و احترام مار نزد اقوام کهن پی برد که البته در طول زمان این دیدگاه دچار تغییراتی گردید و معنای اهریمنی و پلیدی یافت.
