جایی برای پاکیزگی جسم و جان
عاطفه بازفتی
از گذشته تا امروز همه ادیان به پاکیزگی تن و جسم اهمیت می‌داده‌اند. در دین اسلام پاکیزگی یکی از ارکان مهم دین‌داری به شمار می‌رود و بسیاری از احادیث پاکیزگی را بخشی از ایمان و صفات مؤمنین می‌دانند. در دوره اسلامی، بسیاری از حمام‌ها در کنار مسجدها ساخته می‌شدند تا پیش‌درآمدی برای ورود به مکان‌های مقدس باشند.
حمام در اساطیر
بعضی از متن‌های اساطیری، ساختن حمام را به جمشید، پادشاه پیشدادی نسبت می‌دهند. در شاهنامه اشاره شده است که جمشید به دیوان دستور می‌دهد تا با آمیختن سنگ و گچ، خشت و آجر بسازند و پس از آن گرمابه را بنیاد نهند: «به سنگ و به گچ، دیو دیــوار کرد/نخست از برش هندسی کار کرد/ چو گرمابه و کاخ‌های بلند/ چو ایوان که باشد پنــاه از گزند»
حمام‌های غیر ایرانی
حمام‌های ایرانی به دلیل سبک معماری و نوع ساختمان‌های باشکوهشان مشهور بوده‌اند. عمر حمام‌های کنونی که بخشی از ساختمان خانه‌ها را تشکیل می‌دهند چندان طولانی نیست. محققان نوشته‌اند رواج ساخت حمام‌هایی به سبک غیرایرانی در ایران، به سفر «ممتحن‌الدوله» به استانبول ترکیه بازمی‌گردد؛ وی با دیدن حمام‌های دوش‌دار و اتاقک مانند به فکر ساختن چنین حمامی در تهران می‌افتد و در سال ۱۲۹۸ قمری در اراضی متصل به باغ سپهسالار و قسمت شمالی خیابان شاه آباد حمامی به این سبک می‌سازد و بدین‌گونه اولین حمام، با سبک غیرایرانی بنا نهاده می‌شود.
حمام علی‌قلی آقا
در گذشته خانه‌ها حمام نداشت از این‌رو مردم از گرمابه‌ها و حمام‌های عمومی استفاده می‌کردند که «حمام علی‌قلی آقا» یکی از آنهاست. این حمام در منطقه «بیدآباد» اصفهان قرار دارد که توسط «علی‌قلی آقا» از درباریان زمان دو پادشاه صفوی یعنی شاه سلیمان و شاه سلطان حسین صفوی در مجموعه‌ای که شامل بازار، مدرسه، مسجد و چهارسویی هم هست، ساخته شد و اکنون بعد از بازسازی و مرمت به عنوان موزه مردم شناسی تغییر کاربری داده است.
در جلد چهارم کتاب «مرآت البلدان» نویسنده از این حمام نام می‌برد و می‌نویسد: «مدرسه‌ای عالی و حمامی بسیار معتبر موسوم به مدرسه و حمام علی‌قلی آقا در نزدیکی چهارسوی علی‌قلی آقا است.» مؤلف کتاب «تاریخ اصفهان» نیز معتقد است ساخت این حمام در سال ۱۱۱۲ صورت گرفته و با استناد به دو کتیبه که در مسجد علی‌قلی آقا موجودند می‌توان نتیجه گرفت این حمام حدود سیصد و هشت سال قدمت دارد.
معماری حمام علی‌قلی آقا
حمام‌ها در میان فضای شهری از اهمیت بسیاری برخوردار بوده‌اند و بعد از مسجد و مدرسه و مجموعه بازار، از مهمترین بناهای شهری به شمار می‌رفته‌اند. حمام‌های گذشته برخلاف حمام‌های امروزی از نظر مراحل شست‌وشو، معماری ساختمان و دیوارها و…داستانی مفصل داشته‌اند.
معماری حمام علی‌قلی آقا نیز شبیه به معماری حمام‌های تاریخی و اصیل ایرانی است. وقتی از دالانی نسبتاً دراز و پیچ در پیچ گذشتید که در واقع حمام را از دید افراد بیرون و سرمای هوا دور نگه می‌داشته به «سربینه» خواهید رسید. فضای سربینه وسیع و دارای تزئیناتی زیبا و خیره‌کننده است و غرفه‌هایی دارد که از سطح زمین بلندتر هستند و در زیر آنها حفره‌هایی به عنوان کفش‌کن تعبیه شده است تا فضای حمام آلوده نگردد. در گذشته بینه یا سربینه محل گفت‌وگو و درآوردن لباس‌ها بوده تا افراد به هوای گرم و رطوبت عادت کنند. بعد از آن، استحمام کنندگان وارد «گرم‌خانه» می‌شدند که مهمترین قسمت برای نظافت و شست‌وشو بوده است؛ گرم‌خانه حمام علی‌قلی آقا فضایی وسیع و مستطیل شکل است که با ستون‌های بزرگ سنگی به بخش‌های مختلفی تقسیم می‌شود. «خزینه» یا آب انبار نیز در این قسمت قرار دارد؛ خزینه استخری پر از آب مخصوص آبکشی است که مشتریان بعد از شست‌وشو در آن آبکشی می‌کردند. در این حمام، خزینه‌های خصوصی هم وجود دارد که در گذشته مخصوص افراد مشهور و یا ثرتمند بوده است.
در قدیم آب گرم حمام‌ها از طریق «تون» تأمین می‌شد. گفته شده در قسمت تون حمام، آب را در دیگ بزرگی به نام «دیگ هفت جوش» که ترکیبی از روی، مس، قلع، سرب و چند فلز دیگر بود، می‌ریختند و زیرش آتش می‌افروختند؛ این دیگ در برابر حرارت مقاوم بود و گرما را در خود نگه می‌داشت و از آتش زیر آن گرما و آب گرم حمام فراهم می‌شد.
سوخت مصرفی حمام‌ها در گذشته خار و بوته، فضولات حیوانات، زغال، زغال‌سنگ و یا نفت سیاه بوده است. در تمام قسمت‌های مختلف حمام علی‌قلی آقا تزئینات، نقاشی‌ها، کاشیکاری و آهک‌بری‌های زیبایی دیده می‌شود که هنوز هم پس از گذشت سال‌ها نقش و نگارشان زنده و جاندار به نظر می‌رسد.
وقتی به مراحل مختلف استحمام در گذشته و فضای با شکوه و ابهت حمام‌ها می‌اندیشیم از این نکته نباید غافل شد که این همه هنرمندی و سلیقه و اهمیت دادن به سلامت جسم، بی‌شک به این دلیل بوده است که گذشتگان ما به تطهیر و آرامش روح و جان نیز در کنار جسم اهمیت بسیاری می‌داده‌اند زیرا شست‌وشوی جسم را وسیله‌ای برای پاک سازی روح و روان آدمی می‌دانسته‌اند.
