فضای مجازی فرصت یا تهدید؟!

مهندس حسین علی کاویانی

با توجه به اهمیت فضای مجازی و دقت نظری که مقام معظم رهبری در مورد آن دارند و تجربه شخصی چند ساله‌ای که حاصل تحقیق و پژوهش و تولید انواع محصولات نرم افزاری و بررسی بازخورد از سوی کاربران است، به شکل مختصر، به دو سؤال در مورد فضای مجازی و راه‌های ارتباطی نوین، پاسخ داده و از جواب‌های سطحی و کلیشه‌ای دوری می‌کنیم.

فضای مجازی و روش‌های نوین ارتباطی به عنوان بخشی از ابزار آن، جزئی از فناوری اطلاعات بوده و بر مبنای اصول مهندسی نرم افزار پایه ریزی شده است و بدین جهت پتانسیل چهار عمل اصلی ماشین‌های فناوری اطلاعاتی (جمع آوری، ذخیره، پردازش و انتقال اطلاعات) را دارا می‌باشند.

کاربرد مؤثر این فناوری‌ها در تمامی فعالیت‌های بشری و ارزان بودن استفاده از آن نقش بسیار مهمی در فراگیر شدن آن در سراسر جهان داشته و به عنوان جایگزینی قدرتمند در برابر روش‌های ارتباطی مخابراتی می‌باشد و انتقال پیام و محتوا بیشترین کاربرد را برای کاربران دارد. مزیت رقابتی آن در مقابل فناوری‌های مخابراتی و حتی برخی فناوری‌های مبتنی بر سرور، مانند پست الکترونیک، موجب شده که سایر پتانسیل نهفته در این فناوری‌ها از نظرها دور بماند. از سوی دیگر، اعتقاد به مجاز بودن آن موجب جدی نگرفتن خطرات احتمالی استفاده بدون برنامه از این فناوری‌ها شده است.

عدم شناخت صحیح این ابزار موجب شده که کاربران در شناسایی موقعیت خود در فضای مجازی دچار سردرگمی شوند و این شرایط، فرصت بی نظیری را جهت بهره برداری از سایر پتانسیل‌های این فناوری‌ها در اختیار صاحبان و طراحان آن قرار داده است. در حالی که آنها آگاهانه از تمامی پتانسیل‌های نهفته در این ابزار استفاده می‌کنند، کاربران، درگیر استفاده از روش‌های مختلف ارتباطی قابل تعریف (یک به یک، یک به چند، چند به یک و چند به چند) هستند و سوژه انواع سیستم‌های فرهنگی و اطلاعاتی، قرار می‌گیرند.

فضای مجازی، در نگاه اول که حاصل ترجمه لفظی عبارت CyberSpace می‌باشد، بار معنایی خشنی ندارد اما نباید فراموش کرد که جنگ نرم، تهاجم فرهنگی، جاسوسی، خرابکاری‌های نرم افزاری و حتی براندازی نظام و بسیاری دیگر از مفاهیمی که جامعه بشری امروز با آن مواجه هستند، از دریچه فضای مجازی به جامعه و خانه‌های ما و سایر مردم جهان وارد شده‌اند و ضمن ایجاد بحران هویت و بر هم زدن نظم و انضباط اجتماعی، موجبات سست شدن بنیان خانواده را فراهم کرده‌اند. رشد نگران کننده عدم انگیزه ادامه حیات و خودکشی در جوامع مختلف کاملاً معنا دار است.

این ابزار نیز مانند بسیاری دیگر از ماشین‌های ساخت بشر، می‌توانند کارکردهای متعدد مثبت و منفی در جریان زندگی انسان داشته باشند و این کاربران هستند که با نوع استفاده خود مثبت یا منفی بودن آن را تعیین می‌کنند. با توجه به مطالب مختصر مطرح شده و خارج از حوصله بودن پرداخت بیشتر به فضای مجازی و روش‌های ارتباطی نوین، به سؤالات مطرح شده پاسخ می‌دهیم:

سؤال اول: تهدیدهای راه‌های ارتباطی نوین و فضای مجازی چیست؟

چالش‌ها و آسیب‌های متعددی در استفاده از فضای مجازی و راه‌های ارتباطی آن وجود دارد و از آن جمله می‌توان به چالش‌های فرهنگی، اجتماعی، حفاظتی و اطلاعاتی اشاره کرد.

الف: شناخت صحیح و موقعیت شناسی

شناخت صحیح و نزدیک به واقعیت از فضای مجازی و درک موقعیت کاربران، نقش مهمی در استفاده از این ابزار داشته و به کاربران کمک می‌کند که خود را از چالش‌های احتمالی، دور و در استفاده از فرصت‌ها برنامه ریزی دقیق‌تری داشته باشند.

با توجه به سرعت روز افزون راه‌های ارتباطی نوین، توسط شبکه‌های رایانه‌ای، شبکه‌های اجتماعی و سایر نرم افزارهای ارتباطی و همچنین وجود حجم بالای اطلاعات، یک اشتباه کوچک در تشخیص پیام و اعتماد به آن می‌تواند محاسبات ذهنی افراد را برهم زده و موجبات انواع تهدیدات فرهنگی و اجتماعی را فراهم سازد.

فعالیت‌های مختلف بشری، زباله‌های متناسب با خود را تولید می‌کنند. مثلاً زباله‌های کشاورزی، متناسب با فعالیت‌های کشاورزی است و زباله‌های ارتباطی و اطلاعاتی، از نوع اطلاعات است. با آموزش مدیریت جستجو در فضای سایبری و رده بندی اطلاعات دریافتی در شبکه‌های اجتماعی و راه‌های ارتباط نوین، باید فرهنگ سازی شود که ذهن انسان زباله دانی اطلاعات بی ارزش و دور از نیاز ما نیست. باید یاد بگیریم و یاد بدهیم که هدف نیاز سازی سیستم‌های فرهنگی متخاصم قرار نگیریم.

ب: کمک به سیستم اطلاعاتی دشمن

از سوی دیگر، اعتقاد به مجاز بودن آن، از دقت نظر نسبت به عدم نشر اطلاعات و خودداری از انتقال پیام‌های دارای رده بندی حفاظتی، کاسته و بسیار دیده شده که کاربران در انتقال پیام در بستر این گونه شبکه‌ها به کمترین نکات امنیتی و حفاظتی توجه کرده و فراموش می‌کنند که ممکن است، پیام آنها قطعه‌ای از یک پازل اطلاعاتی را تشکیل دهد. متاسفانه این نکته‌ای است که در سطوح مختلف مدیریتی نیز مشاهده شده و می‌شود.

ج: فضای مجازی / فضای حقیقی

البته که فضای مجازی در برابر فضای حقیقی نیست و این پارادوکسی است که از نگاه ترجمه‌ای به عبارت CyberSpace بوجود آمده است. این نکته یکی از نقاط ضعف فضای مجازی است و با اصلاح آن در بین مردم و تقویت حضور فیزیکی و اجتماعی و همچنین با آگاه سازی جامعه می‌توان از تاثیرات مخرب فرهنگی آن کم کرد. اعتقاد به مجاز بودن این فضا موجب شده که کاربران در برابر فعالیتی که دراین فضا انجام می‌دهند احساس مسئولیت نکنند. دیده شده که ارتباط زنان و مردان کارمند در یک اداره، در فضای مجازی، چند برابر آزادانه‌تر از ارتباط همان کاربران در محیط کار است.

د: انزوا

انزوا، یکی از چالش‌هایی جدی است که نسل جوان را به شدت تهدید می‌کند و حاصل نظم کاذب و دور از واقعیت ممیزی فضای مجازی و فضای حقیقی است. در برابر آن باید ضمن آگاهی بخشی و برهم زدن این نظم دروغین – که گویا یکی از بخش‌های نظم نوین جهانی طراحی شده به دست سیستم‌های فرهنگی و اجتماعی استکباری است – به تقویت بنیان خانواده و پر رنگ کردن ارتباطات خانوادگی و خویشاوندی پرداخت.

طراحی و اجرای برنامه‌های فرهنگی متنوع و جذاب در گروه‌های مختلف اجتماعی مانند مساجد، پایگاه‌های بسیج و سایر نهادهای اجتماعی، ضمن بهره مندی از محتوای متنوع و متناسب با نیاز روز مخاطبان، نقش مهمی در تقویت ارتباطات اثر بخش و کارآمد خواهد داشت.

اگر افراد بتوانند در اجتماعات انسانی و به شکل واقعی مشکلات خود را حل کنند و ببینند که توسط اهل فامیل، اهل محله و هم شهریان خود، حمایت می‌شوند، دیگر چه نیازی به اعتماد به این فضا و ارتباط با شخصیت‌های مجازی و به اصطلاح آواتار (avatar) در بستر انواع شبکه‌های ارتباطی خواهند داشت.