نقد وانتقاد

یکی از فروع دین اسلام که از فرایض مهم و کلیدی است و ضامن سلامت و اصلاح جامعه از کجروی ها می باشد نهی از منکر است که اگر جای خود ایفای نقش کند و باشند کسانی که در این مهم همت گمارند بسیاری از مفاسد در جامعه و کشور پا نمی گیرد و بخش اعظم نگرانی های مردم و ملت و بر طرف می شود و حکومت نیز بیشتر می تواند از فرصت ها و سرمایه ملی در جهت خدمت به مردم اسفاده کند بنا به تصریح قرآن کریم، انسان با وجود نفس امّاره، همیشه در معرض لغزش قرار دارد. گاهی لغزشها به گونه ای هستند که دیگران بیش از خود انسان، متوجه آن می شوند و چنانچه انسان هر از چند گاه در مسیر زندگی، خود را از زاویه دید دیگران ملاحظه کند، بهتر به لغزشهای احتمالی خود پی می برد و اگر به فکر سعادت خویش باشد، بهتر می تواند به اصلاح بپردازد.صلاح فرد و اصلاح جامعه، در سایه «شناختن عیوب» و تلاش برای «زدودن عیوب» است گر چه شاید برخی از عیوب به صورت ظاهر از منکرات نباشند اما نتیجه به منکر بینجامد. این شناخت هم در خود فرد و نسبت به اندیشه ها و عملهای خویش است و هم نسبت به دیگران. زمینه ساز این عیب زدایی نیز «تذکر» از سویی و «تنبه» و «اقدام» از سوی دیگر است. رشد انسان در گرو شناخت واقعیتهاست. آدمی در پرتو شناخت، راه بهره برداری از امکانات و نیروهای درونی خود و جهان را می آموزد. زندگی را بر اصول منطقی استوار می کند. بر مجهولات فائق می آید و مشکلات را یکی پس از دیگری از سر راه برمی دارد. کشف مجهولات و رشد شناخت، راههای فراوانی دارد و «انتقاد و انتقادپذیری» یکی از عوامل مهم رشد شناخت است که بر نقطه های ابهام انگشت می گذارد، و ضعفها و سستیها را نشان می دهد که نهی از منکر با رعایت اصول آن همان نقدی است که لازمه رشد و تعالی است.

در آموزه های دینی، واژه های نصیحت، تذکر، موعظه، استماع قول، اتّباع احسن، تواصی به حق، دعوت به خیر، و امر به معروف و نهی از منکر، هر یک به گونه ای، اهمیت و جایگاه انتقاد و انتقادپذیری را بیان می کنند. قرآن کریم می فرماید: «فَبَشِّرْ عِبادِ الَّذینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ»؛ «پس بندگان مرا که به سخن گوش فرا می دهند، آنگاه بهترین آن را پیروی می کنند، مژده بده!» آن که گوش فرا می دهد، نقد و بررسی نیز می کند، تمام پیامدهای خوب و بد و زیبا و زشت سخن را می سنجد، آن گاه دست به گزینش می زند. به هنگام برگزیدن نیز، میان خوبها و خوب ترها، به گونه ای ارزیابی می کند و در پایان با آگاهی و بررسی همه جانبه، سخن نیکوتر و پیشنهاد به واقع نزدیک تر و طرح و برنامه خردمندانه تر را برمی گزیند.قرآن کریم می فرماید: «وَ ذَکِّرْ فَإِنَّ الذِّکْری تَنْفَعُ الْمُوءْمِنینَ»؛ «و پند ده! زیرا که پند در موءمنان سودمند می افتد.»این تذکر یعنی نقد عملکرد دیگری و انتقاد سازنده و به دور از هر غرض شخصی، سیاسی و…تذکر، فراموشیها و ناآگاهیها را به هوشیاریها و بیداریها دگرگون می کند و همگان را در جامعه به حضور و مراقبت همه سویه فرا می خواند. در چنین جامعه ای، کم کاریها، کندکاریها و بدکاریها، کمتر به چشم می خورد و هر یک از افراد خود را موظف می دانند که به دیگران هشدار و تذکر دهند تا کارها در روال و روند واقعی خود قرار گیرد.وقتی چنین شد دیگرآن دریافت های کذایی و رشوه و رانت و سایر سوء استفاده های اقتصادی و مالی و سیاسی و سایر مفاسد وجود نخواهد داشت اما اگر ما هم با کجروی ها ساختیم و برای انجام کار قانونی حاضر به رشوه و …شدیم ذلتی بزرگ به دنبال خواهد داشت

آیات و روایات بسیاری بر این معنی دلالت دارند که موءمنان و باورمندان، نباید به افراد چاپلوس و کسانی که همواره از خوبیها سخن می گویند و بر سستیها سرپوش می گذارند، میدان دهند و اینان باید دوستانی برگزینند که در کنار ستایش، به نقد رفتار و کارکرد آنان نیز بپردازند و مثل آینه خوبی و بدی، شایستگیها و کاستیها را بر آنان بنمایانند.تملق گویان سقوط دهندگانند و مسئولان نباید به این بادمجان دور قاب چین ها بها بدهند زیرا از کاستیها غافل شده و رنج مردم را شامل خواهد شد و اگر دست مردم از پشت حکومت و مسئولان برداشته شود چیزی باقی نخواهد ماند. امام صادق علیه السلام می فرماید: «الْمُوءْمِنُ أَخُو الْمُوءْمِنِ عَیْنُهُ وَ دَلِیلُهُ لَا یَخُونُهُ وَ لَا یَظْلِمُهُ وَ لَا یَغُشُّهُ وَ لَا یَعِدُهُ عِدَهً فَیُخْلِفَهُ؛ موءمن برادر موءمن است و به منزله چشم او و راهنمای اوست؛ هرگز به او خیانت و ستم نمی کند، با او غش و تقلب نمی کند و هر وعده ای به او دهد، سر برنخواهد تافت.» و نیز امام کاظم علیه السلام می فرماید: «… وَ سَاعَهً لِمُعَاشَرَهِ الْإِخْوَانِ وَ الثِّقَاتِ الَّذِینَ یُعَرِّفُونَکُمْ عُیُوبَکُمْ وَ یُخْلِصُونَ لَکُمْ فِی الْبَاطِنِ؛ …و بخشی از زمان را برای رفت و آمد با برادران دینی و مورد اعتمادی که کاستیها و سستیهای شما را به شما معرّفی می کنند و در باطن برای شما اخلاص می ورزند، ویژه سازید.» شایسته است مسئولان مردم آیینه خود بدانند و از انتقادها نهراسند و عصبانی نشوند چنانچه باب نقد و انتقاد بدرستی باز نیست و ملاحظه کاری شدت یافته و آن خواهد شد که نباید و نشاید. لذا براساس این روایت باید برای آسیب شناسی در ابعاد مختلف  برنامه ریزی و سرمایه گذاری شود و انتقادپذیربود و ناقدان خالص و مورد اعتماد را پیدا کرد و به آنان میدان داد تا به اصلاح امور نزدیک و نزدیکتر شد اینکه منتقدان را با القاب مختلف و اتهام و یا تمسخر و تهدید و گاهی تطمیع از رده خارج کنیم به نفع هیچکس نیست بلکه به خسران ملی می انجامد باید از انتقاد نترسید حتی نقد غیر وارد را باید ارج نهاد و پاسخگو بود و نقد نا بجا را اصلاح کرد و هرگز نباید زبان نقادان را برید.

نقد پذیری موجب نوعی کسب معیار سنجش برای رفتارهای آینده است و باعث کاهش وسوسه انسان نسبت به انجام بسیار زیاد کارها در یک زمان و آگاهی نسبت به خطر پراکندگی قوا می گردد واولویتهای  جامعه را تبیین می کند زیرا معمولاً رفتارهای اضافی وغلط مورد نقد قرار می گیرند.لذا خوبست مسئولان سعه صدر بالاتری داشته باشند و از انتقادها استقبال کنند و اجازه دهند در بوته نقد قرار گیرند و از این طریق آفت ها و آسیب ها را بشناسند و راه و مسیر درست تر را بیابند و با اشتباه کمتر روند امور را دنبال کنند.