گیاهان دارویی نیازمند تجاری سازی

اعظم حاجی رضازاده

تاریخ گذشته کشور نشان‌دهنده از جایگاه ایران در دصدر کشورهای صادرات کننده گیاهان دارویی بوده است. ولی جایگاه ایران به علت عدم توجه و برنامه‌ریزی و رشد فزاینده این صنعت در سایر کشورها با رتبه ۶۰ به‌جای رتبه اول دهه هفتاد امیدوارکننده نیست. این راستا با علیرضا نژاد محمدنامقی، مدیرگروه آموزش گیاهان دارویی مرکز تحقیقات آموزشی، کشاورزی و منابع طبیعی خراسان رضوی گفتگویی داشتیم که خواندن آن خالی از لطف نیست:

تعریف سند ملی گیاهان دارویی از گیاهان دارویی و داروهای گیاهی چیست؟

به گیاهی که به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم تمام یا اجزایی از آن به‌صورت تازه یا خشک‌شده و یا مواد مؤثره استخراجی از آن به‌منظور اثرات بهداشتی، پیشگیری و درمانی در بدن انسان، حیوانات و دیگر گیاهان به کار می‌رود، «گیاه دارویی» گفته می‌شود.

اما داروی گیاهی به هرگونه فرآورده دارویی که منحصراً، ازنظر اجزاء متشکله فعال، شامل یک یا چند ماده گیاهی فرآوری نشده یا یک یا چند ترکیب گیاهی فرآوری شده و یا ترکیبی از هردو با فرمولاسیون گوناگون برای عرضه در بازار دارویی جهت تشخیص، پیشگیری، کمک به اعمال فیزیولوژیک، درمان و حفظ بهداشت بدن انسان، حیوانات و سایر گیاهان به کار می‌رود.

عرصه‌های تولید گیاهان دارویی در ایران به چند دسته تقسیم می‌شود؟

این عرصه را می‌توان به ۳ بخش عمده: تولید در بسترهای کشاورزی، بهره‌برداری از فراورده‌های مرتعی مجاز، گیاهان قابل بهره‌برداری در قالب طرح‌های بهره‌برداری تقسیم کرد. بخش اول تولید درس‌ترهای کشاورزی در مزارع تولید گیاهان دارویی که برآورد می‌شود بدون احتساب زعفران و گل محمدی بیش از ۱۴ هزار هکتار سطح زیر کشت و بیش از ۸ هزار تن تولید گیاهان دارویی به‌صورت دیم آبی داشته باشیم (گل محمدی بیش از ۴۰۰ هکتار سطح زیر کشت و تولید حدود ۸۰۰ تن در سال گذشته داشته است) (زعفران سطح زیر کشت حدود ۷۵ هزار هکتار و تولید بیش از ۲۹۰ تن در استان بوده است). زعفران، زیره گل محمدی، خاکشیر، آویشن باغی، نعنا فلفلی، رز ماری، بابونه، اسطوخودوس، شیرین‌بیان مهم‌ترین گیاهان این بستر می‌باشند.

دوم بهره‌برداری از فراورده‌های مرتعی مجاز مانند نسترن وحشی، گل‌گاوزبان، بومادران، ختمی، پنیرک تاجریزی گل ساعتی، کاسنی، مریم‌گلی، گلرنگ اسفرزه ترنجبین را شامل می‌شود.

سوم گیاهان قابل بهره‌برداری در قالب طرح‌های بهره‌برداری و انعقاد قرارداد با اداره کل منابع طبیعی شامل درمنه، گل نرگس، زیره سیاه، اشنیان، پسته جنگلی، آویشن، موسیر، قره قات، آنغوزه تلخ و شیرین، کتیرا، کندل، بنه، بادامشک، باریجه مهم‌ترین گیاهان این بخش می‌باشند. فراورده‌های جنگلی و مرتعی غیرمجاز به بهره‌برداری که گونه‌های در حال انقراض را شامل می‌شوند مانند ریشه روناس، ریشه زنبق، ریشه شیرین‌بیان، ریشه کوکب و ریزومثعلب از این دسته گیاهان می‌باشند.

موقعیت علمی کشور در حوزه گیاهان دارویی چگونه است؟

بخش‌های مختلف علمی کشور در ۲۰ سال گذشته فعالیت‌های خوبی در این خصوص داشته‌اند نگاه ویژه مقام معظم رهبری به نقشه علمی کشور و تأکید ایشان به مقوله گیاهان دارویی نیز کمک زیادی به موقعیت علمی کشور در بخش گیاهان دارویی داشته است. از ۱۳۷۶ در دفتر مراکز آموزش جهاد سازندگی که بعداً به موسسه آموزش علمی کاربردی جهاد کشاورزی تغییر نام داد بنده از بنیان‌گذاران دوره‌های آموزشی مقاطع کاردانی و کارشناسی تولید و بهره‌برداری گیاهان دارویی در دانشگاه جامع علمی کاربردی بودم که منشأ اثرات بسیار خوبی در این زمینه شد. سایر دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی و علمی کشور به سهم خود تلاش‌های خوبی در این زمینه داشته‌اند. جهاد دانشگاهی دانشگاه شهید بهشتی و دانشکده‌های داروسازی مقالات و پژوهش‌های بنیادی و کاربردی بسیار در این زمینه انجام داده‌اند. ولی مشکل عمده در عدم تجاری‌سازی یافته‌های پژوهشی عرضه آن‌ها به جامعه هدف بوده است. که به نظر من در این زمینه باید تلاش‌های مضاعفی انجام دهیم.