نوشیدن چـای با طعــم تاریخ

عاطفه بازفتی

امروزه یکی از نوشیدنی­های محبوب در جهان، چای است. فرهنگ نوشیدن چای و پیش از آن قهوه، باعث شد تا در ایران قهوه­خانه­ها تأسیس شوند. قهوه­خانه­ها با مرور زمان علاوه بر مکان­هایی برای رفع خستگی و نوشیدن چای و قهوه، محیطی بودند برای تبادل اطلاعات و با خبر شدن از اوضاع و احوال یکدیگر به عبارت دیگر قهوه­خانه­ها در گذشته بیشتر نهادهایی با کارکردهای اجتماعی، فرهنگی و حتی سیاسی به شمار می­رفتند. در ادامه بعد از مروری گذرا بر تاریخچه قهوه­خانه­ها در ایران، به معرفی یکی از چای­خانه­های مشهور و قدیمی اصفهان می­پردازیم.

اولین قهـوه خانه­ها

قهوه خانه­های گذشته بر اساس نیاز مردم آن جامعه پدید آمدند زیرا محیطی صمیمی را برای اجتماع مردم فراهم می­آوردند تا در حین نوشیدن چای یا قهوه به نقالی و شاهنامه خوانی گوش بسپارند، از حال یکدیگر و شهرها و روستاهای اطراف باخبر شوند. در ابتدا نوشیدن قهوه در ایران عمومیت نداشت و بیشتر مخصوص شاهان، درباریان و رجال سیاسی و مملکتی بود اما قهوه خانه­ها در دوره صفویه به صورت عمومی شکل گرفتند و در زمان شاه عباس اول به نقطه اوج خود رسیدند. گفته شده اولین قهوه خانه­های ایران، در شهر قزوین و در زمان شاه تهماسب پدید آمد و در زمان شاه عباس توسعه بیشتری یافتند.

قهوه خانه ­ها در سفرنامه­ها

در بسیاری از سفرنامه­ها، جهانگردان به قهوه­خانه­ها و چای­خانه­ها اشاره کرده­اند. «ویلسن» نوشته است:«در شهر اصفهان حتی از دالان­ها هم برای قهوه­خانه­ها استفاده می­شد و آنها بیشتر در کنار رودها، پل­ها، چشمه­ها، قلعه­ها و گاهی کاروان­سراهای بین راهی ساخته می­شدند.» دکتر زرین­کوب در کتاب «روزگاران» می­نویسد:«در اکثر شهرهای بزرگ و پر رونق عصر صفویه در بازارها، میدان­ها و معابر عام قهوه­خانه دایر بود. استعمال قهوه در ایران از دوره صفویه آغاز شد و در طول این دوره محبوبیت زیادی پیدا کرد. بهترین نوع قهوه، قهوه «موکا» یا «مکا» بود که تجار انگلیسی در زمان شاه عباس به ایران آوردند.»

چای­، نوشیدنی محبوب

ظاهراً عادت به نوشیدن چای اولین بار از سرزمین چین به دیگر تمدن­ها انتقال یافته و برخی مورخان معتقدند اولین متنی که در آن مفهوم «چای» دیده می­شود مربوط به سال ۳۲۵ م. است؛ حتی گفته شده از حدود سال ۴۰۰ م. متونی به دست آمده که نشان می­دهد چای به عنوان یک گیاه دارویی شناخته می­شده است. یکی از اولین کشورهای منطقه خاورمیانه که کشت چای را آغاز کرد، ایران بود و در اواخر قرن ۱۹ چای­کاری در ایران به یک صنعت تبدیل شد. ایرانیان پیش از آن چای «ختایی» می­نوشیدند که از ختای چین وارد می­شد. وقتی ذائقه ایرانی­ها با چای آشنا شد، کم کم این نوشیدنی محبوب توانست جای نوشیدن قهوه را بگیرد.

چای­خــانه چاه حاج میرزا

میدان امام که قلب تپنده اصفهان به شمار می­رود در پسِ دالان­ها، کوچه­ها و حجره­های آن می­توان به بسیاری حکایت­ها از تمدن و فرهنگ گذشته اصفهان پی برد. ابتدای بازار آهنگرها، در کوچه چاه حاج میرزا، قهوه خانه یا چای­خانه «آزادگان» قرار دارد که فقط یک چای­خانه معمولی نیست بلکه لقب قدیمی­ترین قهوه خانه دوره صفویه را در اصفهان دارد که در گذشته با نام­های «چای­خانه چاه حاج میرزا» یا «توتی» شناخته می­شد و در سال ۱۳۸۵ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

اهمیت چای­خانه چاه حاج میرزا

چای­خانه حاج میرزا را «برادران خواجه» اداره می­کنند و علت محبوبیت، شهرت و اهمیت آن را باید در اشیای عتیقه و بسیار زیبایی دانست که صاحبانش با ذوق و سلیقه بسیار از سال ۱۳۲۰ تا کنون جمع آوری کرده­اند؛ اشیایی که یادگار روزهای تعزیه خوانی، شاهنامه خوانی و نقالی در این مکان است و یا گفته شده خیلی از افراد به مناسبت­های مختلف مثل محرم، وسایلی مثل نیزه، شمشیر، کلاه خود، فانــوس، تابلوهای مینیاتور، سنگ­های قیمتی و… را به این قهوه­خانه اهدا می­کردند.

در این چای­خانه، آنچه هنگام نوشیدن چایی دلچسب روبروی شما نشسته، تاریخی  است به وسعت و قدمت روزگاران سپــری شده. در بین اشیای قیمتیِ موجود در این چای­خانه همه چیز دیده می­شود حتی کتاب­ها، شناسنامه­ها و عکس­هایی که اگر به تاریخ آنها دقت کنید بیش از صد سال عمر دارند. در و دیوار چای­خانه چاه حاج میرزا با کشکول­ها و تبر و تبرزین­هایی آراسته شده که ظاهراً نقالان و درویش­ها  در گذشته بعد از اجرای برنامه، آنها را به چای­خانه اهدا می­کردند.

وجه تسمیه چای­خانه چاه حاج میرزا

برخی مورخان نوشته­اند قصه چاه حاج میرزا مربوط به شخصی به نام «میرزا حسین نامی» است که در مکان کنونی این چای­خانه، چاه و در کنار آن محلی برای استراحت مسافران بنــا می­کند. در ابتدا به آن محل «خسته خانه» می­گفته­اند زیرا مردم برای رفع خستگی و نوشیدن چای به آنجا می­آمده­اند.

چای­خانه سنتی چاه حاج میرزا، بیش از قهــوه خانه شبیه به یک موزه یا فروشگاه عتیقه فروشــی است. جایی است که می­توان بدون مرز و دیوار رو در روی تاریخ نشست، آن را به تماشا نشست و با آرامش چایی را نوشید که طعم آن آمیزه­ای از فرهنگ، تمدن، تاریخ و نبات است!