غزلــی از نـور و رنگ

عاطفه بازفتی

دوره صفویه عصر درخشانی از هنر، صنعت و همه زیبایی‌ها در ایران و به ویژه اصفهان به شمار می‌رود. عصری که اصفهان مثل نگین انگشتـــری می‌درخشید و نصــــف جهان بود تا جایــی که «پیر لوتی» نویسنـده اهل فرانســه می‌نویسد: «اصفهان نه تن‌ها آینه تاریخ تمدنی کهنسال است بلکه آینه خلاقیت بشر است. اصفهان خود به تنهایی کهکشانی است که دست یافتن به ژرفای زیبایی و عظمت آن ممکن نیست.» یکی از مصادیق هنر و معماری در اصفهان «خانه‌های تاریخی» هستند؛ خانه‌هایی که در دل خود هزاران داستان را پنهان کرده‌اند. خانه‌هایی که نشان از شکوفایی تمدن و نبوغ معماری و شهرسازی داشته‌اند و برای ما که معمولاً از برج‌ها و آپارتمان‌های بی‌روح خسته‌ایم مثل یک غزل ناب از جنس نور و رنگ هستند.

ســرای بدیع

در خیابان چهارباغ پایین، خانه‌ای تاریخی به نام «بدیع» هست که زمان ساخت آن به اواخر دوره صفویه می‌رسد و همان خانه معروف «حاج رسولی‌های» سابق است که مالک آن «علی اصغر بدیع» وقتی در سال ۱۳۸۳ آن را خریداری کرد، بدون اضافه کردن هیچ بخشی مطابق با الگوی خانه‌های صفوی این خانه را بازسازی کرد و نتیجه به کار گرفتن و همکاری هنرمندان با ذوق یک عمارت عظیم ۱۴۰۰ متریِ روح بخش و زنده شد که در فهرست میراث فرهنگی استان اصفهان با شماره ۹۰۶۰ ثبت گردید.

ورودی خانه

درِ ورودی سرای بدیع، دو لنگه و چوبی است و هر لنگه کوبه‌ای مخصوص به زنان و مردان دارد. از بیرون، ساختمان ساده و معمولی و با دیوارهای بلند به نظر می‌رسد وقتی وارد خانه می‌شوید فضای هشتی که بعد از ورودی خانه قرار گرفته، دید نامحرمان به فضای درونی را می‌بسته و حتی با باز بودن در، دید غیر ممکن می‌شده و این اصلِ مهم بیانگر محرمیت، درون‌گرایی و عدم اِشراف غریبه‌ها به درون خانه بوده است.

حیاط خانه

در خانه‌های قدیمی، حیاط اغلب اوقات مرکز و قلب ساختمان بوده که معمولاً در وسط آن حوضی قرار دارد. دور تا دور حیاط سرای بدیع اتاق‌هایی دیده می‌شود که بر اساس نظمی هندسی پیرامون یک محور ساخته شده‌اند.

بهــارنشین

بهارنشین سرای بدیع، سه اتاقی است که فقط مخصوص بانوان بوده است. گفته شده مهمانی‌های زنانه و مجالس خاص بانوان در آنجا برگزار می‌شد. بهارنشین اصلی به زنان بزرگ و بهارنشین‌های کوچک‌تر به زنان خدمتکار تعلق داشته است. در اتاق‌های بهارنشین ظرافت معماری، تزئینات شیشه‌ها و سقف‌ها و آینه کاری‌ها آن‌قدر ظریف و زیبا طراحی شده که بی‌درنگ لطافت و زیبایی زنان را در ذهن تداعی می‌کند.

شاه نشین

در خانه‌های سنتی، محور اصلی بنا بخش شمالی و جنوبی آن است. اغلب شاه نشین‌ها در قسمت شمالی ساخته می‌شده است. شاه نشین سرای بدیع به خاطر ارسی مسحور کننده آن یکی از زیباترین و منحصر به فردترین شاه نشین‌ها در معماری ایران به شمار می‌رود که در آنجا مهمانی‌های مردانه را برگزار می‌کردند و زنان اجازه ورود به آن قسمت را نداشته‌اند و فقط می‌توانستند از اتاق «گوشواره» مجالس مردانه را از بالای شاه نشین تماشا کنند.

شاه نشین سرای بدیع همچون خانه‌های تاریخی دیگر، اتاقی با ارتفاع نسبتاً بلند است که با تزئیناتی چون نقاشی، شیر و شکر، آینه کاری، گچ‌بری و ارسی چشم هر بیننده‌ای را خیره می‌کند.

اُرُســی

ارسی نوعی پنجره بالارو با شیشه‌های رنگی است که سه یا پنج در دارد. ارسی در لغت به معنی «گشاده» است. در اروپا به این‌گونه درها، «گیوتین» می‌گویند. این نوع پنجره‌های چوبی و شبکه‌دار حالت کشویی دارند که با بالا و پایین رفتن باز و بسته می‌شوند. ارسیِ شاه نشین سرای بدیع در هیچ کجای ایران همانند ندارد. در مورد کارکرد ارسی‌ها گفته شده که آن‌ها نور فضای درونی ساختمان را تأمین و شدت تابش نور خورشید و گرمای آن را کم می‌کنند. علاوه بر آن در نمای ساختمان تأثیر به سزایی دارند. شیشه‌های ارسی آبی لاجوردی، قرمز، سبز و زرد هستند که علاوه بر تأثیرات آرامش‌بخش و روان‌شناختی بر آدمی، باعث دور شدن حشرات مزاحم هم می‌گردند. ضمن آنکه باعث محدود شدن دید از بیرون به درون اتاق شاه نشین می‌شوند. هماهنگی نورها و رنگ در قسمت شاه نشین سرای بدیع باعث برجسته‌تر شدن عناصر تزئین آن شده به طوری که گویی همه اجزای این خانه قدیمی در حال نواختن موسیقی دلنوازی با نُت‌های نور و رنگ هستند.

سرداب

در معماری سنتی، یکی از راه‌های رهایی از گرمای تابستان، جلوگیری از فاسد شدن مواد غذایی و تأمین آب خنک، ساختن سرداب بوده است. از آنجا که اصفهان از شهرهایی به شمار می‌رفته که تابستان‌های گرمی داشته، ساختن سرداب در خانه‌های تاریخی امری ناگزیر بوده است. بعد از ورود به سرداب سرای بدیع، اختلاف دما کاملاً مشخص است علاوه بر آن کاشی‌کاری‌های بی‌نظیری چشم‌ها را نوازش می‌دهد. کاشی‌هایی با رنگ‌های شگفت انگیز و طرح بوته، گل و گلدان و پرنده که از مختصات زیباشناختی شیوه معماری در اصفهان هم بوده است.

به راستی که نام «سرا» برای خانه تاریخی «بدیع» برازنده است زیرا علاوه بر وسعت و زیبایی بی‌نظیر آن، همچون شاه بیتی در دفتر غزل اصفهــان می‌درخشد؛ غزلی که با سازِ چوب و شیشه‌های رنگی و طرح‌ها و نقش‌های اسلیمی سمفونی زندگی را می‌نوازد.