ویژگی‌های فضای مجازی در انقلاب فناورانه
عباس زمانی
در چند سال گذشته بارها واژه فضای مجازی یا فضای سایبری به گوش ما خورده است. بسیاری از ما تصاویر و تعابیر مختلفی از این واژه در ذهن خود مجسم می‌کنیم. اما واقعیت امر چیست؟!
واژه فضای مجازی اولین بار در سال ۱۹۸۴ در رمان علمی – تخیلی ویلیام گیپسون (William Gibson) به نام نیورومنسر (Neuromancer) مطرح شد. این اصطلاح به توصیف فضای خیالی به کار برده می‌شد، جایی که در آن واژه، روابط، داده‌ها، ثروت و قدرت از طریق ارتباطات و به واسطه کامپیوتر پدیدار می‌شدند.
وقتی صحبت از فضای مجازی به میان می‌آید، مردم اغلب به رایانه یا تلفن همراه هوشمندی فکر می کنندکه به اینترنت متصل است، در حالیکه این فقط بخش بسیار کوچکی از فضای مجازی را تشکیل می‌دهد. از نگاه بل (Bell) فضای مجازی فقط مجموعه‌ای از سخت افزار نیست بلکه مجموعه‌ای از تعاریف نمادین است که شبکه‌ای از عقاید و باورها را در قالب داد و ستد بیت (Bit) رد و بدل می‌نماید.
امروزه مردم به واسطه پیشرفت‌های حاصل از انقلاب فناورانه ارتباطات و اطلاعات (ICT) قادر شده‌اند اطلاعات خود را به شکل متن، تصویر، صوت و … در دستگاه‌های الکترونیکی تولید و به وسیله شبکه ارتباط جهانی به دیگران منتقل کنند. در میان انبوع اطلاعات متبادل شده در یک شبکه الکترونیکی، بُعدی مجازی از دنیای واقعی به وجود آمده که از آن به فضای مجازی یا سایبری تعبیر می‌شود.
مانوئل کاستلز (Manuel Castells) معتقد است: «فضای مجازی که توسط این فناوری‌های جدید به وجود آمده حاوی اطلاعات متکثر و متنوعی بوده و به صورت بخشی از واقعیت اجتماعی عصر جدید، فضای اصلی تعامل‌های اجتماعی را کم و بیش در اختیار گرفته است. در چنین شرایطی، الگوهای ارتباط اجتماعی بیش از پیش دچار تغییر و تحول شده و ثبات و تعادل اجتماعی که بر اساس شبکه‌های ارتباطی عصر صنعتی به وجود آمده بود را به چالش کشیده است».
پروفسور باقر ساروخانی، پدر جامعه شناسی ارتباطات ایران به نقل از الکینس (Elkins) عنوان می‌کند: «جهان مجازی، جهانی به موازات زندگی واقعی است و هر آنچه در جهان واقعی بوجود می‌آید در جهان مجازی به نوعی تکرار می‌شود».
از مهمترین ویژگی‌های فضای مجازی را می‌توان گسترش اهمیت فرد و حیطه خصوصی در برابر جمع و حوزه عمومی است دانست. افراد در فضای مجازی در عین حال که می‌توانند در گروههای مختلف حضور داشته باشند؛ می‌توانند خود را جدا از دیگران و تن‌ها نیز حس کنند. نبود مراتب قدرت در فضای مجازی باعث می‌شود، فردیت افراد در جمع حل نشود.
در جهان واقعی قدرت انتخاب افراد، همواره تحت تأثیر عواملی چون جبر مکان، زمان، فرهنگ، حکومت و… محدود بوده است. اما در جهان مجازی این مرزها وجود ندارد و افراد در مقیاس جهانی می‌توانند دست به انتخاب بزنند.
در واقع آنچه باعث ایجاد این دنیای موازی مجازی می‌شود، وجود شبکه اینترنت جهانی است. دنیس مک کوایل (Denis McQuay) در نظریه خود بر این باور است که استفاده از اینترنت از یک سو به دلیل محتوای اینترنت و از سوی دیگر زمینه اجتماعی و فرهنگی است. فرض اصلی الگوی «استفاده و خشنودی» عبارتست از اینکه کاربران بیشتر به دنبال آن نوع استفاده‌ای از اینترنت هستند که بیشترین خشنودی را برای آنها داشته باشد».
بر اساس دیدگاه برحاس فردریک اسکینر (Burrhus Frederic Skinner)، فرد برای دریافت پاداش وارد اینترنت می‌شود. پاداش‌هایی که وی از این رفتار می‌گیرد، فرار از واقعیت، رسیدن به عشق و سرگرمی‌های زیاد است و چنانچه فرد در زمان‌های آتی نیز به این پاداش احساس نیاز کند، احتمالاً به سمت فضای مجازی روی خواهد آورد و در نتیجه، این روند تقویت شده و چرخه همچنان ادامه پیدا می‌کند.
در یک جمعبندی باید گفت؛ فضای مجازی امروزه به اندازه‌ای بر زندگی واقعی افراد سایه افکنده که تقریباً به موازات جهان واقعی قابل بررسی و تأمل است. این فضا با داشتن خصوصیت دیجیتالی بودن، حافظه مجازی، تعاملی بودن، فرامتن بودن و غیرمرکزی بودن دنیایی عظیم است که فرصت‌ها، چالش‌ها، اضطراب‌ها، ترس‌ها، محدودیت‌ها و امکانات زیادی را برای عاملان خود به ارمغان آورده است.
اینکه آیا این فضا فرصتی برای پیشرفت بشر فراهم نموده و یا تهدیدی برای جوامع سنتی به حساب می‌آید موضوعی است که باید به طور جدی‌تر بدان پرداخته شود.
