نقش فناوری اطلاعات در جهانی شدن فرهنگ
عباس زمانی
انسان‌ها اجتماعی‌ترین موجوداتی هستند که به واسطه قدرت یادگیری و وابستگی متقابل روابطی را شکل می‌دهند که تمام جامعه جهانی آنها را شامل می‌شود. از این رو درک انسانیت مستلزم درک روابط اجتماعی میان آنها و جامعه پیرامونشان بوده که در بسیاری موارد پیچیده و دشوار است.
در جهان امروز شنیدن اصطلاحاتی همچون «جامعه فرا صنعتی، جامعه شبکه‌ای و جامعه اطلاعاتی» در رسانه‌ها و سخنرانی‌های پژوهشگران و اندیشمندان اجتماعی با ذهن ما بیگانه نیست.
اندیشمندان این حوزه، جامعه اطلاعاتی را جامعه‌ای می‌دانند که در آن دسترسی به اطلاعات اهمیت زیادی پیدا کرده و سبب تغییراتی در ساختارهای فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی جوامع شده است.
به سبب گسترش دامنه تأثیر و تحولات رسانه‌های جمعی، امروزه جامعه اطلاعاتی بُعدی جهانی پیدا کرده و منحصر به کشورهای خاصی نمی‌شود.
موتور محرکه این تحولات، انقلاب و انفجار اطلاعات و تحولات پرشتاب علمی و فن آورانه بوده که در مقالات پیشین بدان اشاره شد. در حقیقت در فرایندهای رسانه‌ای عصر جدید، فناوری اطلاعات و ارتباطات به عنوان یک پدیده نوظهور و قدرتمند جای خود را در جهان باز کرده و گفته می‌شود که تا سال ۲۰۲۰ کاربردهای این فناوری کلیه امور جوامع بشری را به صورت مستقیم و یا غیر مستقیم تحت تأثیر خود قرار می‌دهد، کما اینکه در همین چند سال اخیر نیز تأثیر آن در زندگی ما قابل لمس و مشاهده بوده است.
می‌توان گفت سرعت تأثیرگذاری، کاربرد و گسترش این پدیده در زندگی بشر هزاره سوم به اندازه‌ای زیاد بوده که در هر لحظه در حال تغییر اساسی در ساختارهای فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی جوامع تحت پوشش است. این تأثیرگذاری و کاربرد موجب شده تا بیشتر کشورهای جهان آن را جدی گرفته و محور توسعه اقتصادی و فرهنگی خود قرار دهند و با تهیه برنامه‌های مختلف و اجرای پروژه‌های مناسب، زمینه حضور منطقی و درست آن را در کشورشان فراهم نمایند.
در دنیای امروز فناوری اطلاعات چنان با تار و پود زندگی اشخاص درهم آمیخته که نه تنها جدایی این محیط از زندگی آنها غیر قبل تصور است بلکه با پیشرفت این فناوری، این آمیختگی و وابستگی لحظه به لحظه شدت یافته و ابعاد تازه و پیچیده‌تری می‌گیرد.
بر اساس مطالعات انجام شده توسط پژوهشگران علوم اجتماعی و ارتباطات جهان، بخش اعظمی از تحولات صورت گرفته و در حال انجام به واسطه فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات، به ویژگی‌های این فناوری از جمله: ۱- جهان گیری گسترش این فناوری‌ها؛ ۲- کنترل ناپذیری و لجام گسیختگی آن؛ ۳- قاعده گریزی در این پدیده و ۴- ایجاد و گسترش جهان مجازی باز می‌گردد.
در این راستا می‌توان “ارتباط شبکه‌ای” را نقطه اشتراک قابلیت‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات با تحولات فرهنگی- اجتماعی انسان امروز دانست.
در طول تاریخ زندگی بشر در کره خاکی، مفهوم انسان و جامعه بدون ارتباط بی معنا بوده و زندگی اجتماعی بشر در بستر شبکه‌ای از ارتباطات وابسته و پیوسته شکل گرفته است.
کاستلز در نظریه جامعه شبکه‌ای بحث خود را از مفهوم شبکه آغاز کرده و آن را مجموعه‌ای از نقاط اتصال یا گره‌های به هم پیوسته تعریف کرده است. از نظر کاستلز، شبکه‌ها ریخت اجتماعی جدید جوامع انسان‌ها را تشکیل می‌دهند و گسترش منطق شبکه‌ای تغییرات چشم گیری در عملیات و نتایج فرایندهای تولید، تجربه، قدرت و فرهنگ ایجاد می‌کند.
نکته قابل تأمل در اشتراک ارتباط شبکه‌ای و فناوری اطلاعات و ارتباطات، قابلیت جهانی شدن شبکه اجتماعی افراد و جوامع ایشان است که در ادبیات علوم اجتماعی و ارتباطات از آن به “جهانی شدن” یاد می‌شود.
جهانی شدن را می‌توان به عنوان حاصل جمع مجموعه‌ای از فرایندهایی دانست که معنایی از اتصال روز افزون بین مردم و مکان‌ها را به وجود آورده‌اند که این فرایندها در همه جای جهان پراکنده شده‌اند.
آنتونی گیدنز جهانی شدن را تقویت روابط اجتماعی جهان گستر می‌داند که «مکان‌های دوردست را به هم پیوند می زند به گونه‌ای که رویدادهای محلی را رویدادهای مکان‌های دور دست شکل می‌دهد».
با توجه به تعاریف فوق می‌توان اذعان داشت که نکته قابل توجه در جهانی شدن، تأثیر رویدادهای نقاط مختلف و حتی دوردست بر فرهنگ و زندگی انسان در زمان و مکان حاضر است.
در تعریف عامیانه، فرهنگ مجموعه‌ای از باورها، عقاید، ارزش‌ها، هنجارها و … مردم در یک محدوده معین جغرافیایی تعریف می‌شود که به طبقه‌های اجتماعی و خرده فرهنگ‌های مختلف نیز قابل تقسیم است.
از آنجا که بیشترین و مهمترین نسل جامعه امروز کشور ما را جوانان و نوجوانان تشکیل می‌دهند، در نتیجه فرهنگ جوانان نیز در روند جهانی شدن از اهمیت بیشتری برخوردار خواهد بود.
بنابر تحقیقات انجام شده در مرکز ملی مطالعات جهانی شدن امروزه فرهنگ کشورهای سلطه گر جهان، مصرف گرائی جهانی و مصرف محصولات تولیدی غرب را با فرهنگ جوانان سراسر دنیا و به ویژه کشورمان ایران از طریق فیلم، موسیقی، بازی‌های رایانه‌ای و رسانه‌های نوین جهانی پیوند می‌دهد.
بر همین اساس اگرچه امکان مقابله با این جهانی شدن به طور جامع و کامل وجود ندارد اما می‌توان با تولید محتوای فرهنگی و انتشار در عرصه جهانی، در این عرصه نیز مشارکت فعال داشته و با ارتقاء سواد رسانه‌ای جامعه، عموم مردم به ویژه نسل جوان را از آسیب‌های آن مصون داشت.
در پایان باید گفت اگر چه شاید به واسطه قابلیت‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات و به ویژه رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی مجازی، جهانی شدن و نفوذ فرهنگ‌ها غیر قابل اجتناب باشد اما بدترین کاری که در زمان حال می‌توان انجام داد این است که سعی کنیم با مسدودکردن راه‌ها و کانالهای ارتباطی جهانی، از طریق اعمال محدودیت سعی در مقابله با فرهنگ‌های مهاجم داشته باشیم. مسیری که سالهاست در جهان آزموده و با شکست مواجه شده است!
