آشنایی با هنر فیروزه‌کوبی
خدیجه توسلی دینانی
فیروزه‌کوبی یکی از معدود رشته‌های صنایع دستی است که سابقه تاریخی چندانی نداشته و در حال حاضر هم تولید محدودی دارد و همین امر باعث گردیده تا فیروزه‌کوبی آنگونه که باید شناخته نشده باشد هر چند که زیبایی و گیرایی یک محصول خوب صنایع دستی را با خود دارد.
قدمت فیروزه‌کوبی به حدود ۷۰ سال قبل می‌رسد و در آن زمان صنعتگری بنام«یوسف حکیمان» معروف به محمدرضا در مشهد کار فیروزه‌کوبی بر روی زینت‌آلاتی نظیر دستبند، گل سینه، گوشواره را شروع کرد و حدود ۲۰ سال بعد این صنعت توسط صنعتگر دیگری بنام«حاج داداش» از مشهد به اصفهان برده شد. در حال حاضر صنعت دستی فیروزه‌کوبی فقط در اصفهان رایج و صنعتگران شاغل در این رشته نیز همچون تولید آن محدود است.
در اصفهان فیروزه‌کوبی صرفنظر از جواهرات در ظروفی مانند بشقاب، لیوان، کاسه و گلاب‌پاش و… نیز مورد استفاده قرارمی‌گیرد.
مراحل ساخت و تولید فیروزه‌کوبی
یک فرآورده فیروزه‌کوب عبارت از شیئی است مسی، برنجی، نقره‌ای، ورشویی و یا برنزی که ذرات و قطعات ریز سنگ فیروزه بر قسمتهایی از سطوح آن به فرم موزائیک در کنار هم نشانده شده و به این ترتیب جلوه‌ای خاص به آن بخشیده می‌شود.
ساخت و پرداخت چنین فرآورده‌ای شامل دو مرحله کلی است:
الف) زرگری: زرگری عبارت از ساخت و آماده سازی شیء مورد نظر است با یکی از فلزاتی که به آن اشاره شد. این کار بوسیله صنعتگران زرگر یا سازنده فلزات بوسیله دست، پرس و یا به کمک هر دو انجام می‌گردد.
پس از ساخته شدن فرم کلی شیء اعم از ظرف یا زیورآلات قسمتی را که باید فیروزه‌کوب گردد مشخص نموده و اطراف آن را یک رشته باریک فلزی بنام «کندن» قرار داده و لحیم می‌نمایند این کار معمولاً بوسیله زرگر و گاهی خود صنعتگر فیروزه‌کوب انجام می‌شود.
در صورتیکه قسمت آماده شده برای فیروزه‌کوبی سطح زیادی را اشغال نماید و زمینه آن خالی به نظر برسد با رشته‌هایی از همان فلز نقوشی کوچکتر به شکل تزئینی داخل آن قرار داده مجدداً لحیم‌کاری می‌کنند. این عمل علاوه بر زیباتر شدن فرم کار به سطح فیروزه‌کوبی شده استحکام بیشتری هم می‌بخشد.
ب) فیروزه‌کوبی: قبل از هر چیز صنعتگر فیروزه‌کوب خرده سنگهای فیروزه غیرقابل استفاده را از کارگاههای فیروزه‌تراشی و یا معادن فیروزه‌ی مشهد، نیشابور و دامغان خریداری می‌نماید.
از آنجا که این خرده‌سنگها با مقادیری خاک و خرده‌سنگهای معمولی همراه می‌باشد ابتدا آنها را از ضایعات دیگر جدا و تمیز می‌نمایند. سپس خرده‌سنگهای فیروزه را بر حسب اندازه از یکدیگر تفکیک و باصطلاح دانه‌بندی می‌کنند تا در ساخت هر محصول فیروزه‌کوب از قطعه فیروزه‌ای متناسب‌تر با سطح کار فیروزه‌کوبی استفاده بعمل آید.
در مرحله‌ی بعد شیئی مورد نظر را گرم کرده و ضمن حرارت دادن روی قسمتهایی که باید فیروزه‌کوبی گردد «لاک گردوئی» می‌پاشند.
در حالیکه هنوز لاک بر سطح شیئی نرم و مذاب بوده و حالت چسبندگی دارد مقداری از خرده‌سنگهای فیروزه که بر حسب اندازه‌ی لازم از قبل آماده شده روی کار قرار می‌دهند. سنگها باید طوری در کنار هم قرار گیرند که حتی‌الامکان فاصله‌ای بین آنها باقی نماند. به منظور پرکردن فواصل احتمالی بین سنگهای فیروزه، حرارت را کمی افزایش می‌دهند و مقدار دیگری پودر لاک بر روی سنگها می‌پاشند تا زمانیکه لایه لاکی بصورت مذاب درآمده و سپس با افزودن سنگهای ریزتر سعی می‌کنند تا سنگها کاملاً در کار جای گرفته و باصطلاح بر آن بنشینند این عمل را معمولاً با کمک دست انجام می‌دهند. پس از سرد شدن شیء قسمتهای لاک بصورت سخت و سفت درمی‌آیند. بعد از این مرحله قسمتهای پوشیده شده از لاک و سنگ فیروزه را به وسیله سنگ سمباده «آب ساب» می‌نمایند تا قسمتهای اضافی لاک و برجستگی‌های جزئی سنگها سائیده و صیقلی گردد. در اینجاست که سنگهای فیروزه به رنگ فیروزه‌ای و لاک به رنگ تقریباً سیاه در بین فواصل سنگها نمایان می‌شود.
آخرین مرحله کار فیروزه‌کوبی پرداخت کاری است که در دو مرحله انجام می‌شود.
مرحله اول پرداخت قسمتهای فلزی است که در کارگاه زرگری یا چرخکاری انجام شده و لایه‌ی کدر و تیره رنگی را که بر روی قسمتهای فلزی در حین عمل فیروزه‌کوبی ایجاد گردیده بوسیله ابزارهای دستی و یا تیغه چرخکاری از روی آن می‌زدایند و سپس این قسمتهای فلزی را پولیش می‌کنند تا شفاف شود و حالتی صیقلی پیدا کند.
مرحله دوم پرداخت محصول فیروزه‌کوبی شده است که پس از پولیش قسمتهای فلزی شیئی مجدداً بکارگاه صنعتگر فیروزه‌کوب بازگشت داده می شود و در آنجا سطوح فیروزه‌کوبی شده را بوسیله روغن زیتون یا روغن کنجد پولیش می‌نمایند تا این قسمتها نیز شفاف و درخشان گردد.
صنعتگر تولید کننده فیروزه‌کوب در مراحل کار از ابزار کار و وسایلی نیز بهره می‌گیرد که عمدتاً شامل قالب، چکش، دریل، چراغ گاز، چراغ بنزینی، گاز انبر، انبردست، پنس، منقاش لوله‌های مختلف فلزی، سوهان و سنگ سمباده می‌باشد.
نکته حائز اهمیت در فیروزه‌کوبی در درجه اول نصب صحیح فیروزه بر روی فلز است، به گونه‌‌ای که دارای قدرت کافی بوده و هنگام پرداخت قطعات فیروزه از آن جدا نشود و دیگر اینکه هر چه ظرف فیروزه‌کوبی شده پرکارتر باشد و قطعات سنگ منظم‌تر در کنار یکدیگر نصب شده باشد و فاصله زیادی در بین قطعات فیروزه دیده نشود کار دارای ارزش هنری بیشتری است.
