جادوی آب و خاک و رنگ

خدیجه توسلی دینانی

سفالگری هنر ساختن ظروف و اشیای گوناگون با گل است. شاید ظرف‌های سفالی یکی از قدیمی‌ترین مصنوعات ساخت دست بشر باشند. در گوشه و کنار ایران نیز، این هنر زیبا و ارزنده به شکل‌های گوناگون وجود دارد.

ظرف‌های سفالی در حقیقت یکی از قدیمی‌ترین صنایع دستی دنیا هستند. از میان مشهورترین ظروف سفالی قدیمی، کوزه‌ها و پیاله‌ها را می‌توان نام برد. قبل از این که ساخت شیشه رواج پیدا کند، غالب ظروف مورد استفاده‌ی بشر، سفالی بودند. مرغوب‌ترین خاک برای سفالگری، خاک رس است که به دلیل داشتن مقادیر زیادی آهن، سرخ‌رنگ است.

با وجود آن که سفالگری یک صنعت بسیار قدیمی است اما با گذشت زمان و گسترش زندگی شهری، این هنر نه تنها از بین نرفته بلکه تکامل پیدا کرده و خود را با نیازهای زندگی امروزی وفق داده است. به مرور زمان، بشر نقش و نگارهایی زیبا با رنگ‌های مختلف بر این ظرف‌ها کشیده و زیبایی آن را دوچندان کرده است.

امروزه در ایران و سایر کشورهای دنیا این هنر به حیات پویای خود ادامه می‌دهد. هر منطقه‌ای برای ساخت و تزیین ظروف و اشیای سفالی، شیوه و مواد اولیه‌ی خاص خود را دارد که گرچه اختلافات بسیار اندکی با هم دارند اما به خوبی می‌توان محصولات هر خطه را از جای دیگر تشخیص داد.

سفال در واقع اولین محصول هنری و صنعتی بشر و حاصل نیاز انسان و توانایی او در به کارگیری عوامل طبیعت برای برطرف کردن این نیازها است. از آن جایی که مواد اولیه‌ی ساخت ظروف سفالی شامل خاک، آب و آتش در سرزمین‌های محل سکونت بشر یافت می‌شده است، نشانه‌های تولید آن را در تمامی نقاط مسکونی انسان مشاهده می‌کنیم. کهن‌ترین اشیا سفالی به دست آمده از کاوش‌های باستان‌شناسی ایران مربوط به گنج‌دره در استان کرمانشاه است که تاریخ آن به هزاره‌ی هشتم پیش از میلاد می‌رسد.

سفالگری

علاوه بر ارزش‌های هنری آثار سفالی، بررسی دقیق آن‌ها امکان شناخت حرفه‌ها، صنایع و آثار مادی طوایف و جوامع بشری در قلمروهای فرهنگ‌های گوناگون را فراهم می‌کند. از آن جایی که سفالگری یک هنر همگانی بوده است، ظروف سفالین نه تنها سلیقه‌ی ابداع کننده‌ی آن را نشان می‌‌دهند، بلکه اطلاعات خوبی از زندگی اجتماعی و دوره‌ی زندگی افراد به ما می‌دهند و مطالعه‌ی آنها فرصت خوبی برای شناسایی تمدن‌ها، شهرها، اقوام و ادوار مختلف تاریخ است. چرا که هر ملتی برای تزیین آثار سفالی خود از نشانه‌ها، اشکال و تزیینات مختص خودشان استفاده می‌کردند.

باستا‌ن شناسان نیز از کنار هم گذاشتن این قطعات و نقوش روی آنها، به اسرار شگفت‌انگیزی درباره‌ی هنر و زندگی در آن دوران و ناشناخته‌های تاریخ پی می‌برند. در حال حاضر نیز هنر سفالگری، به شیوه‌های سنتی و صنعتی در ایران رواج دارد و از مهم‌ترین مراکز آن لالجین همدان است.

مراحل ساخت سفال

چهار مرحله برای ساختن انواع ظروف سفالی وجود دارد:

۱.آماده کردن گل: که شامل ورز دادن گل قبل از شروع کردن به کار است.

۲.شکل دادن به آن: بعد از ورز دادن، گل برای کار آماده شده و با استفاده از چرخ یا به طریق دستی به آن فرم می‌دهند.

۳.تزئین: بعد از اینکه شیء مورد نظر ساخته شد با استفاده از روش‌های تزئین مختلف، به زیبایی و جلوه‌ی آن اضافه خواهد شد.

۴.حرارت دادن: در مرحله‌ی نهایی، شیء ساخته شده را در کوره حرارت می‌دهند.

تزیین سفال

روش‌های تزئین ظروف و اشیای سفالی

۱ .برجسته‌کاری به کمک قلم‌مو با استفاده از مخلوط گل ساییده و کتیرا.

۲.روش کنده‌کاری که در آن با چاقو قسمت‌هایی را گود می‌کنند.

۳. باسمه‌کاری به وسیله‌ی مهر.

۴. پوشش سفال به وسیله‌ی دو قشر لعاب با رنگ‌های مختلف که روی پوشش خارجی با وسیله‌ی نوک‌تیز، نقش را حک می‌کنند.

۵. به کارگیری لعاب روی بدنه: پاشیدن ـ نقاشی کردن ـ غوطه‌ور ساختن ظرف در لعاب و یا روش موم‌گیری که کل ظرف را موم می‌گیرند و جای نقشها را خالی کرده و سپس با رنگهای لعابی پر می‌کنند و حرارت می‌دهند. نقاطی که با موم پوشیده شده بود سفید می‌شود.

مراکز عمده‌ی تولید سفال در ایران

لالجین همدان، میبد یزد، کلپورگان، شهوار میناب، مند گناباد، زنوز، خرمهره قم، سفال مازندران، گیلان، گمج، سمنان، ساوه، شهرضا

قدمت سفالگری در ایران

ساخت سفال در ایران سابقه‌ای طولانی و درخشان دارد. با توجه به موقعیت جغرافیایی خاص کشور ایران، که در محل تقاطع تمدن‌های باستانی و در مسیرهای کاروان‌های مهم واقع شده است، تقریبا در هر بخشی از ایران، در زمان‌های مختلف ساخت سفال رواج داشته است. با این حال، حفاری‌های اخیر و تحقیقات باستان‌شناسی نشان داد که چهار منطقه‌ی عمده در تولید سفال در فلات ایران وجود دارد؛ بخش نخست شامل غرب کوه‌های زاگرس و نواحی لرستان است. بخش دوم شامل نواحی جنوب دریای خزر است که استان‌های گیلان و مازندران را در بر می‌گیرد. این دو منطقه نخستین نواحی در فلات ایران بوده‌اند که سفالگری را آغاز کرده‌اند. بخش سوم شامل شمال غرب کشور و نواحی آذربایجان را شامل می‌شود. بخش چهارم در جنوب شرقی و شامل استان‌های کرمان و سیستان و بلوچستان است.