طاووس، پرنده بهشتی

عاطفه بازفتی

از زمان‌های کهن مردم به بعضی حیوانات یا پرندگان نگاه احترام‌آمیزی داشته‌اند تا به آنجــا که گاهی آن‌ها را توتم قرار می‌داده‌اند. نگاهی گذرا به آثار هنری، ادبی و تاریخی ما را به این نتیجه می‌رساند که پرندگان ازجمله طاووس در زندگی فکری، مذهبی و اجتماعی ایرانیان نقش پررنگی داشته‌اند.
نماد طاووس و اقوام کهن
در نگاه کلی پرندگان، نماد آزادی و رهایی هستند؛ نماد روحی که به اجبار باید مدتی را در این جهان سپری کند تا پس از آن دوباره به عالم ملکوت و مأمن اصلی خود بازگردد:
«مرغ باغ ملکوتم نیَم از عالم خاک / چند روزی قفسی ساخته‌اند از بدنم»
طاووس از پرندگانی است که به واسطه پرهای زیبایش معروف است؛ از این ‌رو مدت‌هاست که در هنر و ادبیات شرق و غرب شهرت داشته و نماد پادشاهی، تجمل، غرور دنیایی و برانگیختن ستایش دیگران است.
گفته شده است فرعون‌های مصر در باغ‌های باشکوه خود طاووس نگه می‌داشته‌اند یا در یونان باستان این پرنده، مرغ مقدس رب‌النــوع هرا (ملکه آسمان‌ها) بوده است.
در ایران باستان طاووس را به عنوان پرنده ناهید (آناهیتا، ایزدبانوی آب‌ها) می‌شناختند
و بر این عقیده بودند که طاووس به دلیل نوشیدن آب حیات، عمر جاویدان یافته است.
طاووس در منابع کهن
حضرت علی(ع) در نهج‌البلاغه ضمن یکی از خطبه‌ها از طاووس به عنوان شگفت‌انگیزترین پرنده یاد می‌کنند.
در تورات از طاووس به عنوان یکی از هدایایی که برای حضرت سلیمان(ع) با کشتی به شهر «ترشیش» فرستاده شده، یاد شده است.
در بعضی روایات مذهبی اقوام کهن، طاووس ابتدا در بهشت بود و به دلیل آنکه شیطان را در گمراه‌ساختن آدم و حوا یاری داد، خداوند او را بر زمین (سرزمین هندوستان) افکند و پاهایش را زشت کرد. در بخشی از «تاریخ طبری» می‌خوانیم: «ابلیس از طاووس بپرسید آن درخت کدام است که خدای عزوجل، آدم را گفت از آن مخور؟ و طاووس درخت گندم را به ابلیس بنمود و گفت این است.»
در «منطق‌الطیر» عطار، طاووس نماد کسانی است که فقط به امید بهشت و دست‌یابی به نعمت‌های آن، خداوند را عبادت می‌کنند و به ظواهر و تجملات اهمیت زیادی می‌دهند؛ در حالی ‌که از دیدن معایب و زشتی‌های خود ناتوان هستند:
«کی بود سیمرغ را پروای من/ بس بود فردوس عالی جای من/ من ندارم در جهان کاری دگر/ تا بهشتم ره دهد باری دگــر»
در قرآن نیز، طاووس یکی از چهار پرنده‌ای است که حضرت ابراهیم(ع) از سوی خداوند دستور یافت برای اثبات معاد، گوشت آن‌ها را قطعه‌قطعه کند و بر کوه‌ها نهد.
طاووس و روایات اسلامی
در عرفان اسلامی، طاووس مرغی بهشتی است که نماد جهان و کیهان است. هنگامی که با دم خود چتری می‌گشاید، علامت و نماد کیهان یا قرص کامل ماه و خورشید را تداعی می‌کند و همه رنگ‌ها در پرهای او جلوه‌گر می‌شود؛ از این ‌رو مظهری از طبیعت و لطافت خداوند است.
در بعضی روایات، مرکب پیامبر(ص) به هنگام معراج که «بُراق» نام داشته با بدن اسب، سر انسان و دم طاووس توصیف شده است.
علامه مجلسی نیز در روایت مشهوری از پیامبر اسلام(ص)، حضرت مهدی(عج) را طاووس بهشت معرفی کرده است.
همچنین در روایتی دیگر پیامبر(ص) کلمه «روح‌الامین» را جبرئیل با بال‌های گشوده و همچون طاووس تفسیر کرده است؛ بنا بر این روایت، یکی از نام‌های جبرئیل، «طاووس‌الملائکه» است. براساس همین تفسیر در منطق‌الطیر از قول طاووس می‌خوانیم:
«گرچه من جبریل مرغانم و لیک/ رفت بر من از قضا کاری نه نیک»
نماد طاووس و اماکن مقدس
طاووس با مفاهیم معنوی همچون بهشت، جبرئیل و… ارتباط دارد و نقش‌مایه‌های آن را در میان تزئینات مساجد و اماکن مقدس و مذهبی در دوره‌های مختلف می‌توان دید. از آنجا که این پرنده بهشتی نماد شکوه و سلطنت بوده است، از دوران ساسانیان به نقش و نماد آن اهمیت داده می‌شد و تصویر آن در نقش‌برجسته طاق بستان، لوح‌های گچی تیسفون، پارچه‌ها و مهره‌های این دوره دیده می‌شود؛ همچنین نقش طاووس در دو طرف درخت زندگی قرار گرفته است و در دوره اسلامی این پرنده، نگهبان درخت طوبی در بهشت است.
توجه هنرمندان ایرانی پس از اسلام نیز به نماد طاووس در کاشیکاری‌ها انکارنشدنی است؛ زیرا مسلمانان معتقدند طاووس، شیطان را می‌شناسد و از واردشدن او به اماکن متبرک خودداری می‌کند؛ البته هیچگاه این نقش به گونه‌ای کاملا مشخص و واضح دیده نمی‌شود؛ بلکه در پیچ و تاب اسلیمی‌ها، گل‌های بهشتی و طرح بوته و گلدان‌ها پنهان می‌شود. مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان، یکی از شاهکارهای معماری است که در گنبد آن با قدری تأمل و دقت نقش پرهای گشوده‌شده طاووس دیده می‌شود.
گاه نماد و نقش طاووس در فرش‌ها و دست‌بافته‌های ایرانی هم پدیدار می‌شود؛ زیرا برخی بر این باور هستند که پهن‌کردن فرش منقش به طرح طاووس باعث عمر طولانی، امنیت و محافظت در برابر بلا و بیماری است.
از آنجا که هنرمندان معمولا تحت تأثیر اعتقادات خویش دست به آفرینش‌های هنری می‌زنند، حضور و نقش‌مایه‌های طاووس حکایت از آمیختن بعضی تصورات و تفکرات با هنر دارد؛ از سوی دیگر براساس احترامی که بعضی پرندگان همچون طاووس نزد مردم دارند، در دوره‌های مختلف تاریخی تصاویر آن‌ها را بر آثار هنری یا اماکن پاک و مقدس حک کرده‌اند.