ظریف‌کاری نقره با استفاده از هنر ملیله
خدیجه توسلی دینانی
هنر ملیلهکاری
ملیلهکاری شاخه‌ای از هنر فلزکاری در صنایع دستی است که با مفتولهای نازک نقره و مس انجام می‌پذیرد. هنر ملیلهکاری امروزی، محصول کار با نقره و مس است که به صورت محصول‌های باریک در آمده است و با صرف وقت و دقت فوق‌العاده و مهارت و هنرمندی ملیله‌کار، با بهره‌گیری از نگاره‌های سنتی و طرح‌های اسلیمی به هم پیوند و ارتباط یافته است.
روش ساخت ملیلهکاری
این هنر وامدار هنرمندانی است که با ابزار بسیار ابتدایی به خلق آثاری ارزشمند مبادرت ورزیده و گاه بینایی خود را در این مسیر از دست داده‌اند. سایر مواد مصرفی مورد نیاز در ملیلهکاری را موم طبیعی، تیزاب، زاج سفید و جوهر گوگرد تشکیل می‌دهد. ابزار کار ملیلهکاری شبیه ابزار و ادوات زرگری است.
تاریخچه ملیلهکاری
بر اساس کشفیات باستان‌شناسی، قدیمی‌ترین اشیایی که می‌توان ریشه ملیله ایران را در آن جستجو کرد، متعلق به دوره هخامنشیان است. در دوران ساسانی نیز صنعتگران فلزکار و مخصوصاً نقره‌کاران ظروف گران قیمت و سرشار از ذوق و سلیقه هنری خود را برای مصرف طبقات مرفه جامعه ساخته می‌شد و در راه خلق آثار بسیار ظریف و هنرمندانه تمامی استعداد خود را به کار می‌گرفتند. در برخی موارد نیز استفاده از سنگهای قیمتی، زیبایی این اشیا را دو چندان می‌نمود. متأسفانه بسیاری از آثار مربوط به دوره تاریخی مذکور در زمان حمله اعراب، به دلیل گران بها بودن اشیای نقره‌ای و سبک بودن وزن آن، به غنیمت برده شد، ولی آنچه که طی چند قرن اخیر در اثر کاوش‌های باستان‌شناسی و یا به طور تصادفی از مناطقی نظیر شوش و همدان و گنجینه جیحون بدست آمده است، نشانگر وجود ملیلهکاری و نیز نشان از مهارت و استادی صنعتگران ملیله‌کار در ایران قبل از میلاد می‌باشد.
پروفسور آرتور اپهام پوپ، در کتاب شاهکارهای هنر ایران ضمن اشاره به زرگری و نقره‌کاری در سالهای بعد از ظهور اسلام به آثاری از ملیله متعلق به قرن ۱۲ میلادی اشاره کرده است.
لازم به ذکر است، تعداد آثار باقیمانده از آن زمان بسیار اندک است چرا که اشیاء ملیله از طلا و نقره ساخته می‌شوند و می‌توان به راحتی آنها را ذوب کرده و مجدداً مورد استفاده قرار داد. به همین جهت نیز آن اشیا به مرور زمان از بین رفته و هم اینک نمونه‌های زیادی از ملیلهکاری دوران گذشته باقی نمانده است.
در دوران سلجوقی اکثر سازندگان آثار نفیس فلزی هنرمندان خراسانی ساکن در شرق و شمال شرقی ایران بودند که عده‌ای از آنان به علت جنگهای خونین و زد و خوردهای محلی، ترک وطن کرده، در سایر شهرها از جمله زنجان، بروجرد، همدان، تبریز و به ویژه شهر موصل اقامت گزیدند. با توجه به آنچه که اشاره شد احتمال می‌رود هنرمندان خراسانی هنر فلزکاری از جمله ملیلهکاری را در سال پنجم هـجری قمری در زنجان رواج دادند. از دوران قاجاریه نیز تعدادی سر قلیان، گیره استکان، سینی در اندازه‌های مختلف، گوشواره و سینه‌ریز باقی مانده که بخشی از آنها در موزه‌های داخلی و خارجی و بخشی نیز به صورت مجموعه‌های خصوصی و یا نزد خانواده‌ها نگهداری می‌شود. در حال حاضر نیز ملیلهکاری صرف نظر از تهران که صنعتگران ملیله‌کار بیشتر در امر جواهرسازی فعالیت دارند، در شهر زنجان رواج دارد.
لازم به توضیح است که ملیله به صورت محدود در تبریز و اصفهان نیز رواج دارد، ولی ملیله زنجان به خاطر اصالت نقوش و همچنین ظرافت منحصر به فرد در مجموع از کیفیت بالایی نسبت به ملیله اصفهان برخوردار بوده و به نوبه خود جایگاه ویژه‌ای نیز در بین رشته‌های برجسته صنایع دستی ایران دارد و این هنر در شهر زنجان از رونق چشمگیری برخوردار است.
درباره ملیلهکاری
ظریف‌کاری نقره با استفاده از هنر ملیله «ملیله‌سازی» از جمله ظریف‌ترین رشته‌های فلزکاری و یکی از برجسته‌ترین صنایع دستی ایران است. هنر ملیلهکاری محصول کار با طلا، نقره و مسی است که به صورت مفتولهای باریک درآمده است و با صرف وقت و دقت فوق‌العاده و مهارت و هنرمندی ملیله‌کار، بر شی یا محصول موردنظر و با بهره‌گیری از نگاره‌های سنتی و طرح‌های اسلیمی به هم پیوند و ارتباط یافته‌اند. قدیمی‌ترین اشیاء آثار ملیله ایران به روایت اکثر محققان به سالهای ۵۵۰ تا ۳۳۰ ق . م تعلق دارد. آثار به دست آمده در «دورالورپوس» گواه آن است که طی سالهای ۳۳۰ تا ۲۲۴ ق . م نیز ساخت مصنوعات ملیله در ایران، رواج قابل ملاحظه‌ای داشته است. همچنین در آثار کشف شده از شوش، همدان و گنجینه جیحون می‌توان به قدمت این هنر پی برد.
گفت‌وگوی اختصاصی کیمیای وطن را با آخرین بازمانده ملیله‌کارهای اصفهان، استاد محمد آقامحمد رفیع را فردا در همین صفحه بخوانید.
