قلمکاری؛ هنری ماندگار در اصفهان

خدیجه توسلی دینانی

هنر قلکاری:

هنر قلمکاری به این شیوه به بیش از ۶۰۰ سال قبل بازمی گردد از جمله هنرهایی است که در نزد ایرانیان و مردم سایر کشورها به عنوان سفره های شب عید و یا رومیزی و … محبوب است، هنر قلمکار در اصل نوعی طرح اندازی بر روی پارچه های پنبه ای می باشد. در این هنر بصورت دستی طرحهایی را روی پارچه توسط مهرهای چوبی طرح دار رسم می کنند.

کاربرد رنگ در قلمکاری

رنگهایی که در این هنر به کار برده می شود تماما از رنگهای طبیعی هستند؛ مانند رنگ مشکی که از پوست گردو و کتیرا ساخته می شود و رنگ زمینه را شامل می شود. رنگ دوم قرمز است که از زاج سفید (نوعی سنگ) و روناس ( نوعی گیاه) است و آن را با کتیرا می جوشانند تا رنگ قرمز به دست‌ آید. بدین ترتیب رنگ سوم آبی که از لاجورد و شیره‌ی انگور و کتیرا، رنگ چهارم زرد از پوست انارشیرین و کتیرا ، رنگ سبز از پوست انار شیرین، لاجورد، شیره‌ی انگور و کتیرا تهیه می‌گردد.

تهیه قالب

مورد دیگری که برای خلق این هنر نیاز است تهیه قالب می باشد. قالبهای قلمکاری از چوبی که نقوش مورد نظر روی آنها کنده کاری می شود تهیه می گردد.

تاریخچه قلمکاری

اگر بخواهیم به طور دقیق بگوییم قلمکاری یا به عبارتی نگارگری بر پارچه از چه زمانی شروع شده است، می توانیم به پارچه ای که به قرن چهارم پیش از میلاد تعلق دارد اشاره کنیم. این پارچه در مقبره هفت برادر سکاها کشف شد. نمونه دیگری نیز از همین دوران در گورستانی در مصر به دست آمده است. اما استفاده از آن در دوران مغول رواج پیدا کرد و ایرانیان برای جلب نظر خوانین مغول به طراحی و نقاشی پارچه هایی برای استفاده این افراد پرداختند. زمانی که صفویان قدرت را در دست گرفتند هنرمندان از اقصی نقاط کشور به مرکز حکومت آنها، یعنی اصفهان آمدند تا از حمایت سلاطین صفوی به خصوص شاه عباس بی بهره نمانند. در این میان استادهای قلمکاری بر پارچه نیز به اصفهان آمدند تا امروزه نیز مرکز اصلی تولید این هنر اصفهان باشد. غیر از اصفهان قلمکاری بر پارچه در شهرهای زیر نیز رواج دارد: تبریز، رشت، کاشان و مشهد

از جمله نقوشی که در این هنر کاربرد دارد میتوان به مناظر تاریخی، جانوران اهلی و وحشی، مینیاتور، شکارگاههای صنعتی، گل و بوته و اسلیمی، زنجیره و …. اشاره کرد.

پارچه قلمکار مرغوب

همه ما در هنگام خرید صنایع دستی کشورمان تمایل داریم بهترین و باکیفیت ترین نوع آن را تهیه کنیم و از آن هنر لذت کافی را ببریم. در بازار اصفهان قلمکارهای گوناگونی می توان یافت که از درجه های مرغوبیت متفاوتی برخوردارند. کیفیت یک پارچه قلمکار را عوامل گوناگونی ایجاد می کنند. اول از همه نوع پارچه ی زیر کار است. همانگونه که گفتیم این پارچه باید از جنس پنبه باشد؛ در غیر این صورت پارچه رنگ را به خوبی جذب نمی کند در نقوش ایجاد شده نواقصی پدید می آید.

مهمترین عامل در بالا یا پایین بودن کیفیت پارچه قلمکار، رنگهای به کار برده شده هستند اگر از رنگهای طبیعی استفاده شود و موادی که با رنگها برای تثبیت هرچه بیشتر آنها با رنگ مخلوط می شوند( مانند کتیرا و گلیسیرین) از باکیفیت ترین مواد باشد عمر قلمکار شما بالا می رود. از مراحل بعد از نقش انداختن بر روی پارچه شستن آن در آب است که به اصلاح آن را آبخور کردن می گویند.

اما به جز رنگ و تثبیت آن نقوش به کار رفته، یا همان قالبهای استفاده شده در آن و تعدد رنگها نیز در بالا بردن کیفیت کار نقش بسزایی دارند.

در پارچه های قلمکار هرچه تعداد رنگها بالاتر باشد، بدین معنا است که تعداد مهرها و بالطبع تعداد افرادی که روی آن وقت گذاشته اند بیشتر است.

گفت وگوی اختصاصی کیمیای وطن را با استاد مرتضی جعفری هنرمند برجسته هنر قلمکار اصفهان را، فردا در همین صفحه بخوانید.