نگاهی به تاریخچه و تحولات هنر نگارگری
خدیجه توسلی دینانی
تعریف نگارگری:
نگارگری ایرانی به عنوان هنری برگرفته از مفاهیمی چون تعالی روح و رسیدن به عالم معنا و جاودانگی با نگرش حقیقت‌گرا و هنر قدسی در سراسر دنیا شناخته شده است.
نگار (نگاریدن و نگارشتن) در فرهنگ‌ها با معانی متعددی چون نقش و نقاشی به کار رفته است.
در حقیقت نگارگری مفهوم عام دارد و روش‌ها و سبک‌های گوناگون نقاشی ایرانی را شامل می‌شود؛ چه آنها که در کتاب و نسخه‌های خطی صورت گرفته شامل: تذهیب، تشعیر، حاشیه‌سازی، جدول‌کشی، گل و مرغ و چه آنها که بر دیوار بناها و بوم‌های دیگر انجام شده است.
در واقع هنرمند نگارگر آنچه را که در پرده خیال دیده است به تصویر می‌کشد و در این راه با چنگ انداختن به ریسمان الهی و بهره‌گیری از تعالیم اسلامی به خلق اثر هنری ایرانی اسلامی می‌پردازد.
از سوی دیگر، نگار در ادبیات عرفانی ما ذات باری تعالی است و در ادبیات عاشقانه نیز به معشوق می‌گویند و در هنر نگارگری خداوند، نگار حقیقی است و همه نگاه‌ها به اوست و او نیز در صورت‌های مختلف به جلوه‌گری می‌پردازد.
نگاره، نگارستان و نگارخانه از مشتقات نگارگری هستند. این کلمات که هر کدام معنی خاص خود را دارند به صاحب نام خود تقدس می‌بخشد زیرا هر کدام به نوعی جلوه حق یا جایی برای نمایش و یا نگهداری این جلوه‌ها هستند.
نگاره‌ها در نگارگری بر خلاف تعـریف علمی‌شان یکسان هستند ولی مراتب دارند و طلا اوج تجلی رنگ‌ها و نقره اوج خفـای آنها هستند و رنگ‌ها در دو مقـام تلوین و تمکین در اثر هنری جلوه‌گری می‌کنند.
تلوین‌ها، رنگ به رنگی در نگارگری است که یک اثر از رنگ‌های زیادی تشکیل شده است و تمکیـن به زمانی می‌گوینـد که رنگ در جای خود بنشیند. با این تعریف نگارگر، تصویرکننده جلوه حق است و گاهی به مقامی می‌رسد که از حق چهره می‌کند و آن را چهره‌گشایی می‌نامند.
تاریخچه نگارگری:
تاریخچه نگارگری دینی نیز به تصویرسازی قصص قرآنی و کتب مقدس آسمانی در اواخر سده ۷ تا ۱۲ هجری زمانی که مغولان به ایران حمله کردند، بازمی‌گردد. البته از همان دوران تصاویر زیادی از قصص انبیاء، آیات قرآنی، سوره‌ها، حاشیه، جلد، میان سطرها در نسخ‌های معراج‌نامه، جوامع‌التواریخ، مقامات حریری، مجموعه قصص انبیاء و کتب بسیاری چاپ و حتی به صورت رقعه دیده شده است.
در هنر نگارگری قرآن، اگر در راه دین قلمی زده شود و رنگ و طرحی به سفیدی کاغذ نقش ببندد همگی در ستایش آفریننده زیبایی‌ها است.
در کلامی دیگر اگر شعر حافظ برای جهانیان نیاز به ترجمه دارد، نگارگری، تذهیب و تشعیر، نقش و رنگ‌شان احتیاج به هیچگونه تفسیر و ترجمه‌ای ندارد.
ادوار تاریخی نگارگری ایران:
با توجه به آنکه از آثار دوران قبل اسلام اثر مکتوب بجا نمانده بررسی هنر نگارگری ایران تنها در دوران بعد از گرویدن به اسلام ممکن است.
به طور کلی می‌توان تحول تاریخی هنر نگارگری را به صورت زیر بررسی کرد:
مکتب بغداد: یا مکتب بین‌المللی عباسی که اولین مکتب نگارگری جهان اسلام است و به سده‌های اولیه هجری و دوران خلافت عباسیان گفته می‌شود.
مکتب سلجوقی: که مکتبی است که در دوران حکومت سلجوقیان رایج بوده و قرون ۵ و ۶ هـ. را شامل می‌شود.
مکتب تبریز اول: که مربوط به دوران حکومت مغولان در ایران است و قرون ۷ و ۸ هـ. را شامل می‌شود.
مکتب شیراز اول: که همزمان با مکتب تبریز اول در شیراز صورت می‌گرفته و مربوط به دوران حکومت آل انجو و آل مظفر طی سده ۸ هـ. است
مکتب جلایری: یا مکتب تبریز-بغداد که مربوط به حکومت آل جلایر بعد از خاندان ایلخانی است و قرن ۸ را شامل می‌شود.
مکتب شیراز دوم: یا مکتب شیراز سده ۹ هـ. که مربوط به حکومت دوران تیموریان در شیراز است و دوران فرمانروایی اسکندر سلطان، ابراهیم سلطان و ترکمنان می‌شود.
مکتب هرات: که مکتب رسمی دوران تیموری است و مربوط به سلطنت شاهرخ، پسر تیمور و سلطان حسین بایقرا است و قرن ۹ هـ. را شامل می‌شود.
مکتب تبریز دوم: که مربوط به دوران حکومت صفوی در ایران است و دوران زمامداری شاه اسماعیل اول و شاه تهماسب را شامل می‌شود.
مکتب مشهد: که مربوط به دوران صفویه و شاه تهماسب است و در مشهد به حمایت ابراهیم میرزا است.
مکتب قزوین: که مربوط به دوران صفویه است و دوران شاه تهماسب را بعد از تغییر پایتخت به قزوین تا به حکومت رسیدن شاه عباس را شامل می‌شود.
مکتب اصفهان: که مربوط به دوران صفویه بعد از تغییر پایتخت توسط شاه عباس به اصفهان می‌شود و تا پایان دوران صفوی برقرار است.
لازم به ذکر است که نگارگری ایران از اواخر دوران صفوی با ورود هنرمندان خارجی به دربار صفوی و دلباختگی هنرمندان ایرانی به تقلید از آثار غربی رو به افول نهاد.
بزرگان نگارگری
از بزرگان این عرصه می‌توان به «رضا عباسی» که مربوط به دوره صفوی است اشاره کرد. «سلطان محمد» و «میرزا علی» نیز جزو نگارگرهای تراز اول قدیم هستند. «محمود فرشچیان» هم جزو بزرگان عرصه نگارگری جدید هست.
